ARAPLARIN GÖZÜYLE HAÇLI SEFERLERİ-10

 ZAFER (1146 - 1187)

MISIR’A HÜCUM

“Amcam Şirkuh bana döndü ve dedi ki, ‘Yusuf, eşyalarını topla, gidiyoruz’. Bu emri alınca kalbime bıçak saplanmış gibi oldu ve şöyle cevap verdim: ‘vallahi, bana tüm Mısır’ı verselerdi bile gitmezdim”.

Bu şekilde konuşan kişi, onu tarihin en parlak hükümdarlarından biri haline getirecek maceranın epeyi utangaç başlangıcını anlatan Selahaddin’den başkası değildir. Bütün sözlerini belirginleştiren hayranlık verici samimiyetle birlikte, Yusuf Mısır destanının başarısını kendine maletmekten kaçınmaktadır. “Sonunda amcama eşlik ettim” diye devam etmektedir. “Mısır’ı fethetti, sonra öldü. Tanrı bunun üzerine hiç beklemediğim bir iktidarı benim ellerime verdi”. Aslında Selahaddin’in Mısır seferinden en büyük yararı sağlayan kişi olduğu bir süre sonra ortaya çıktıysa da bu olayda başrolü o oynamamıştır. Nil ülkesinin adına fethedilmesine rağmen, başrol Nureddin’de de değildir.

1136-1169 arasında devam eden bu seferde üç tuhaf kişi çarpışmaktadır: Şeytansı entrikalarıyla bölgeyi ateşe ve kana bulayan bir Mısır valisi, Şâver; Mısır’ı fethetme fikrini takıntı haline getirdiği için bu ülkeyi altı yılda beş kere istila edecek olan bir Frenk kralı Amaury; ve zamanının en büyük askeri dahilerinden biri olan bir Kürt komutan, Şirkuh (“Arslan”).

Şâver, 1162 aralığında Kahire’de iktidarı ele geçirdiğinde, şan ve zenginlik sağlayan bir mevki ve göreve gelmiştir, ama madalyonun tersinden de haberdardır. Mısır yönetiminde ondan önceki on beş yöneticiden bir tanesi hayatını kurtarabilmiştir. Diğer hepsi, duruma göre, asılmış, kellesi kesilmiş, bıçaklanmış, zehirlenmiş veya halk tarafından linç edilmiştir; bunlardan biri evlat edindiği oğlu tarafından, diğeri de öz babası tarafından öldürülmüştür. Bütün bunların söylenmesinin nedeni, bu bakır tenli, şakakları kırlaşmış emirde herhangi bir haya duygusu aramanın beyhude olduğudur. Başa geçer geçmez, kendinden önceki veziri ve tüm ailesini katlettirmekte, onların altınlarına, mücevherlerine ve saraylarına el koymakta acele etmiştir.

Ama çarkıfelek dönmeye hiç ara vermemektedir: Dokuz aydan daha az süren bir iktidar döneminden sonra, yeni vezir de, Dirgâm adındaki yardımcılarından biri tarafından devrilmiştir. Zamanında uyarılan Şâver, Mısır’dan sağ salim kaçarak Suriye’ye sığınmayı başarmış ve burada iktidarı tekrar elde edebilmek için Nureddin’in desteğini sağlamaya çalışmıştır. Ziyaretçisinin akıllı ve hitabeti yerinde olmasına rağmen, Zengi’nin oğlu ona başlangıçta kulak asmamıştır. Fakat olaylar onu çabucak tutum değiştirmeye zorlamışlardır.

Çünkü sahnesinin Kahire olduğu olaylar Kudüs’te yakından izlenmektedirler. Frenkler 1162’den beri, ihtirası dizginlenemez yeni bir krala sahiptirler: “Morri”, Foulque’un ikinci oğlu Amaury. Nureddin’in propagandasından etkilendiği açıkça belli olan bu yirmi altı yaşındaki hükümdar, kendine kanaatkâr, dindar, dinsel eserler okuyan ve adalet tutkunu bir insan görüntüsü vermeye uğraşmaktadır. Fakat benzerlik sadece görünüştedir. Frenk kralı, bilgelikten çok cürete sahiptir ve uzun boyuna ve bol saçına rağmen ihtişamdan yoksundur. Omuzları çok dardır, etrafını rahatsız edecek kadar uzun ve sık sık gürültülü kahkaha nöbetlerine yakalanmaktadır, ayrıca başkalarıyla ilişkisini zorlaştıran bir kekemeliği vardır. Yalnızca Mısır’ın fethi fikri ve buna ulaşmak için yorulmadan uğraşması, Morri’yi bir miktar çaplı kılmaktadır.

Bu heves, açıkçası caziptir. Batılı şövalyelerin Filistin’deki sonuncu Fatımi karakolu olan Askalan’ı ele geçirdikleri 1153’ten beri, Mısır yolu onlara açılmış durumdadır.

Hasımlarıyla dövüşmekle fazlasıyla meşgûl olan birbiri ardına gelen vezirler, zaten Frenkler’e, 1160’tan beri, işlerine karışmamaları için yıllık bir haraç ödeme adetini benimsemişlerdir. Şâver’in iktidardan düşmesinin hemen ertesinde, Amaury Nil ülkesinde hüküm süren karışıklıktan yararlanarak onu istila etmiş ve bahane olarak da, üzerinde anlaşılmış olan altmış bin dinarın zamanında ödenmemesini ileri sürmüştür. Sina’yı akdeniz sahili boyunca katederek, Nil’in kollarından birinin -bu kol, daha sonraki yüzyıllar esnasında kuruyacaktır- üzerinde yer alan Bilbays kentini kuşatmıştır. Kenti savunanlar, Frenklerin kuşatma araçlarını surların çevresine yerleştirmelerini seyrederken hem şaşırmış, hem de eğlenmişlerdir, çünkü aylardan eylüldür ve nehir yükselmeye başlamaktadır. Batılı savaşçıların su tarafından çevrelenmeleri için, kent yöneticilerinin birkaç seti yıktırmaları yetmiştir: Batılılar, ancak kaçacak ve Filistin’e dönecek vakti bulabilmişlerdir. İlk istilaları kısa sürmüştür, ama Halep ve Şam’ı Amaury’nun niyetleri konusunda uyarma gibi bir yararı olmuştur.

Nureddin tereddüt içindedir. Kahire’nin kaygan zemininin içine girmeye hiç niyeti yoksa da ve mümin bir sünni olarak Fatımilerin şii hilafetine karşı gizlemediği bir nefrete sahipse de, Mısır’ın zenginlikleriyle birlikte Frenkler’in cephesine kaymasını istememektedir, çünkü böyle bir durum Doğu’nun en büyük gücünü yaratacaktır. Öte yandan, hüküm süren anarşi hesaba katıldığında, Kahire’nin Amaury’nin kararlılığı karşısında uzun süre tutunamayacağı bellidir. Tabii ki Şâver, ev sahibine, Nil ülkesine yönelik bir seferin yararlarını methederken zevk almaktadır. Onu tava getirmek için, eğer iktidarı yeniden ele geçirmesi için kendine yardım ederse, seferin bütün masraflarını karşılamayı, Halep ile Şam’ın efendisinin egemenliğini tanımayı ve ona her yıl devlet gelirlerinin üçte birini göndermeyi vaad etmektedir. Fakat Nureddin asıl güvenilir adamı Şirkuh’u hesaba katmak zorundadır. Şirkuh tamamen silahlı bir müdahaleden yanadır ve bu tasarı için o kadar heveslidir ki, Zengi’nin oğlu sonunda bir sefer düzenlemesine izin vermiştir.

Nureddin ile Şirkuh kadar birbirine hem sıkı sıkıya bağlı, hem de bu kadar farklı iki başka insan düşünmek çok zordur. Zengi’nin oğlu yaşlandıkça daha görkemli, saygın, sade ve sessiz hale gelirken, Selahaddin’in amcası kısa boylu, aşırı şişman, tek gözü kör ve yüzü aşırı içki ve yemekten sürekli kasılmış bir subaydır. Öfkelendiği zaman bir çılgın gibi ulumakta ve itidalini hasmını öldürmeye varacak kadar kaybettiği bile olmaktadır. Askerleri, hep aralarında yaşayan, onların karavanasından yiyen ve onlarla şakalaşan bu adama hayrandırlar. Şirkuh, Suriye’de katıldığı çok sayıdaki çarpışmada, muazzam bir fizik cesarete sahip bir komutan olarak ortaya çıkmıştır; Mısır seferi ise strateji alanındaki dikkat çekici yeteneklerini ortaya çıkartacaktır. Çünkü girişimi baştan sona tam bir olmayacak duaya amin olacaktır. Frenkler’in Nil ülkesine ulaşmaları daha kolaydır. Yolları üzerindeki tek engel, geniş Sina yarım adasının yarı çöl topraklarıdır. Fakat şövalyeler, deve sırtında birkaç su kırbasını yanlarında götürerek, üç günde Bilbays kapılarına ulaşmışlardır. Şirkuh için işler daha da zordur. Suriye’den Mısır’a gitmek için Filistin’i geçmek ve Frenk saldırılarını göze almak gerekmektedir.

Demek ki Suriye seferi birliğinin Nisan 1164’te Kahire’ye doğru yola çıkması için gerçek bir hazırlık gerekmektedir. Nureddin’in ordusu, Amaury ve şövalyelerini Filistin’in kuzeyine çekmek için bir yanıltma harekâtı düzenlerken, yanında Şâver’in de bulunduğu Şirkuh, yaklaşık iki bin süvariyle doğuya yönelmiş, Şeria nehrini, ileride Ürdün olacak ülkenin içinde, doğu kıyısı boyunca izlemiş, sonra Ölü Deniz’in güneyinden batıya dönerek nehri aşmış ve hızla Sina yönünde at koşturmuştur. Koşusunu burada da sürdürerek, nerede olduğunun anlaşılmasını önlemek için Sahil yolundan uzaklaşmıştır. 24 nisanda Mısır’ın doğudaki limanı Bilbays’ı ele geçirmiş ve 1 mayısta Kahire surlarının karşısında kamp kurmuştur. Gafil avlanan vezir Dirgâm, direnmeyi örgütleyecek zamana sahip değildir. Herkes tarafından terkedilmiş, kaçmaya uğraşırken öldürülmüş ve cesedi sokak köpeklerine atılmıştır. Şâver, on üç yaşında bir yeniyetme olan Fatımi halifesi el-Aziz tarafından görevine resmen yeniden atanmıştır.

Şirkuh’un yıldırım harekâtı, askeri bir etkinlik modeli oluşturmaktadır. Selahaddin’in amcası, Mısır’ı hemen hemen hiç kayıp vermeden bu kadar kısa bir sürede fethetmekten ve böylece Morri’yi mat etmekten hiç de iftihar etmiyor değildir. Fakat Şâver iktidarı devralır almaz şaşırtıcı bir şekilde çarketmiştir. Nureddin’e yaptığı vaadleri unutarak, Şirkuh’a Mısır’ı mümkün olduğunca çabuk terketmesini söylemiştir. Bu kadar hayırsızlıktan aptala dönen ve öfkeden çıldıran Selahaddin’in amcası, eski müttefikine, ne olursa olsun kalma kararında olduğunu bildirmiştir.

Ordusuna tam güvenemeyen Şâver, onu bu kadar kararlı görünce, Suriye ordusuna karşı Amaury’nin yardımını istemek için Amaury’ye elçi göndermiştir. Frenk kralı kendine yalvartmamıştır. Mısır’a müdahale etmek istediği için, bizzat Kahire’nin efendisinden gelen bir yardım çağrısından daha iyisini umut edebilir miydi? Frenk ordusu, Temmuz 1164’te Sina’ya ikinci kez girmiştir. Şirkuh, mayıstan beri kamp kurduğu Kahire’yi bırakarak, hemen Bilbays surlarının arkasına çekilmeye karar vermiştir. Burada düşmanlarının saldırılarını haftalarca püskürtmüştür, ama durumu ümitsizce benzemektedir. Üslerinden çok uzakta olan, Frenkler ve onların yeni müttefiki Şâver tarafından kuşatılmış olan Kürt komutan, daha uzun süre tutunmayı ümit edememektedir. İbn el-Esir birkaç yıl sonra şöyle anlatacaktır:

Nureddin Bilbays’taki durumun ne yönde geliştiğini görünce, onları Mısır’dan ayrılmaya zorlamak üzere Frenkler’e yönelik büyük bir saldırı başlatmaya karar verdi. Bütün Müslüman emirlere, cihada katılmaları için mektup yazdı ve Antakya yakınlarındaki güçlü Hârim (Harene) kalesine saldırdı. Suriye’de kalmış olan bütün Frenkler ona karşı koymak için toplandılar, aralarında Antakya efendisi prens Bohémond ve Trablus kontu da vardı. Frenkler çarpışmada ezildiler. On bin ölü verdiler ve prens ile kont da dahil bütün önderleri esir edildi.

Nureddin bu zaferi kazanır kazanmaz, haçlıların sancakları ile çarpışmada öldürülen bazı Frenkler’in sarı saçlarını kendine getirtti. Sonra hepsini bir çuvala koydurtup, en uyanık adamlarından birine verdi ve ona şöyle dedi: “Hızla Bilbays’a gideceksin, içeri girmeyi sağlayacaksın ve bu ganimetleri Şirkuh’a verecek ona tanrının bize zafer ihsan ettiğini söyleyeceksin. O da bunları surların üzerine serecek ve bu manzara kâfirlerin arasına korku salacak”.

Nitekim, Hârim zaferinin haberleri Mısır çarpışmasının verilerini tersine çevirmiştir. Bu haberler kuşatma altındakilerin moralini yükseltirken, Frenkleri Filistin’e geri dönme zorunda bırakmıştır. Antakya tahtında Renaud’nun ardılı ve Amaury tarafından yokluğu sırasında Kudüs krallığının işlerini yürütmekle görevlendirilen genç III. Bohémond’un esir edilmesi ve adamlarının öldürülmesi, kralı Şirkuh’la anlaşma çareleri aramaya itmiştir. Birkaç temastan sonra, iki adam Mısır’ı aynı anda terketmeyi kararlaştırmışlardır. Morri, 1169 yılının ekim ayı sonunda kıyı yollarından Filistin’e dönerken; Kürt komutan giderken kullandığı yoldan Şam’a iki haftadan daha az bir sürede varmıştır.

Şirkuh, Bilbays’tan zarar görmeden ve başı dik bir şekilde çıkabilmiş olmaktan memnundur, ama bu altı aylık seferin asıl galibi hiç tartışmasız Şâver’dir. İktidara dönebilmek için Şirkuh’u kullanmış, sonra Kürt komutanı etkisizleştirmek için Amaury’den yararlanmıştır. Artık ikisi de kaçmıştır ve Mısır’ın tümünü ona bırakmıştır. İki yıl boyunca iktidarını pekiştirmek için çalışacaktır.

Fakat olayların devamına ilişkin kaygıları vardır. Çünkü Şirkuh’un, ona ihanet ettiğini unutmayacağını bilmektedir. Zaten Suriye’den ona düzenli olarak gelen haberlerden, Şirkuh’un Nureddin’i yeni bir sefere razı etmek için uğraştığını öğrenmektedir. Fakat Zengi’nin oğlu çekimserdir. Statükodan memnundur. Önemli olan, Frenkler’i Nil’in uzağında tutmaktadır. Fakat her zaman olduğu gibi, çarkın içinden çıkmak kolay değildir: Şirkuh’un yeni bir yıldırım harekâtı yapmasından korkan Şâver, Amaury’yle bir karşılıklı yardım antlaşması imzalayarak tedbirini almıştır. Bu da Nureddin’in, yardımcısına, Frenklerin Mısır’a müdahaleleri durumunda işe karışacak bir ordu kurmasına izin vermesine yol açmıştır. Şirkuh, bu sefer için, aralarında yeğeni Yusuf’un da bulunduğu ordusunun en iyi adamlarını seçmiştir. Bu hazırlıklar da veziri korkutmuş ve Amaury’ye kendine yardım birlikleri yollaması için ısrar etmiştir. Ve 1167’nin ilk günlerinde Mısır’a doğru koşu yeniden başlamıştır. Frenk kralıyla Kürt komutan bu ele geçirilmek istenilen ülkeye hemen hemen aynı anda varmışlardır; tabii herbiri kendi alışık olduğu yoldan.

Şâver ile Frenkler, Şirkuh’u beklemek üzere güçlerini Kahire önünde birleştirmişlerdir. Fakat Şirkuh, buluşmanın koşullarını bizzat belirlemeyi tercih etmiştir. Halep’ten başladığı uzun yürüyüşünü sürdürerek, Mısır başkentini güneyden dolaşmış, birliklerini Nil’den küçük kayıklarla geçirerek, hiç durmadan kuzeye doğru çıkmıştır. Onu doğudan bekleyen Şâver ve Amaury, aniden ters yönden ortaya çıktığını görmüşlerdir. Daha da kötüsü, Kahire’nin batısında el-Cize piramitlerinin civarına yerleşmiştir, böylece düşmanlarından nehrin meydana getirdiği harika engelle ayrılmış olmaktadır.

Sağlam bir şekilde tahkim ettirdiği ordugâhından vezire bir mesaj yollamıştır: Frenk düşman, üslerinden kopuk bir şekilde elimizin altında. Güçlerimizi birleştirelim ve onu yokedelim. Fırsat bizden yana, belki de bir daha karşımıza çıkmaz. Fakat Şâver sadece bunu reddetmekle kalmamış, haberciyi idam ettirmiş ve sadakatini kanıtlamak üzere mektubu Amaury’ye götürmüştür.

Bu hareketine rağmen, Frenkler kendilerine ihtiyacı kalmadığı anda ihanet edeceğini bildikleri müttefiklerine güvenmemektedirler. Mısır’ı egemenlikleri altına almak için, Şirkuh’un tehdidkâr yakınlığından yararlanma zamanı geldiğini düşünmektedirler. Amaury, Kahire ile Kudüs arasında bizzat Fatımi halifesi tarafından imzalanacak resmi bir anlaşma yapılmasını talep etmiştir.

Arapça bilen iki şövalye -bu durum Doğu Frenkleri arasında nadir birşey değildi-, böylece genç halife el-Aziz’in sarayına gider. Onları etkileme isteği açıkça gözüken Şâver, şövalyeleri zengin bezemeli muhteşem bir saraya götürür, arkalarında silahlı bir muhafız birliği olduğu halde, bu sarayın içinden hızla geçerler. Sonra kafile, gün ışığını geçirmeyen bitmez tükenmez, kubbeli bir yoldan geçer, sonunda bir aralığa açılan nakışlı muazzam bir kapıya, sonra tekrar başka bir kapıya varırlar. Çok sayıda bezemeli salondan geçtikten sonra, Şâver ile konukları mermer döşeli ve yaldızlı sütunlarla çevrelenmiş bir avluya ulaşırlar, bu avlunun ortasındaki havuzun altın ve gümüş boruları hayranlık yaratırken, etrafında Afrika’nın her yerinden gelme rengârenk kuşlar uçmaktadır. Onlara eşlik eden muhafızlar, şövalyeleri burada halifenin mahremiyetine girebilen hadımlara teslim ederler. Yeniden ard arda salonlar, evcilleştirilmiş vahşi hayvanlarla (arslanlar, ayılar, panterler) dolu bir bahçe geçilir ve nihayet el-Aziz’in sarayına varılır.

Tam dip taraftaki duvarı altın, yakut, zümrüt kakmalı ipekle kaplı bir odaya girmişlerdir ki, Şâver üç kere yere kapanır ve kılıcını zemine bırakır. Bunun üzerine ipek örtü açılır ve halife, ipekler giymiş ve yüzüne peçe takmış olarak ortaya çıkar. Ona yaklaşan ve ayaklarının dibine oturan vezir, Frenkler’le antlaşma tasarısını anlatır. Daha on altı yaşında olan el-Aziz onu sükûnetle dinledikten sonra, Şâver’in siyasetini takdir eder. Tam vezir kalkmaya yeltenirken, iki Frenk, emirülmümininden ittifaka sadık kalacağına yemin etmesini ister. Böylesine bir istek, el-Aziz’in çevresindeki saray ileri gelenlerinde gözle görülür bir şaşkınlık yaratır. Bizzat halife de apışmışa benzemektedir ve vezir aceleyle duruma müdahale eder. Hükümdara, Kudüs’le olan anlaşmanın Mısır için ölüm kalım sorunu olduğunu açıklar. Frenklerin talebini saygısızlık olarak değil de, yalnızca Doğu adetleri konusundaki cehaletlerinin bir işareti olarak kabul etmesi için yalvarır.

İstemeye istemeye gülümseyen el-Az-iz, ipek eldivenli elini uzatır ve ittifaka uyacağına yemin eder. Fakat Frenk elçilerinden biri onu durdurarak, “yemin çıplak elle edilmelidir, eldiven gelecekteki bir ihanetin işareti olabilir” der. Talep yeniden bir rezalete yol açar. Saray önde gelenleri, aralarında halifenin hakarete uğradığına, haddini bilmezlerin cezalandırılmasına dair fısıldaşırlar. Ancak Şâver’in yeni bir müdahalesiyle, halife sükûnetini hiç bozmadan eldivenini çıkartır, çıplak elini uzatır ve Morri’nin temsilcilerinin ona söyledikleri yemini kelimesi kelimesine tekrar eder.

Bu çok özel görüşme biter bitmez, Mısırlı ve Frenk müttefikler hemen Nil’i geçmek ve artık güneye yönelen Şirkuh’un ordusunu yoketmek üzere bir plan yapmaya girişirler. Amaury’nin komutasında bir düşman birliği Şirkuh’un peşine takılır. Selahaddin’in amcası umutsuz bir durumda olduğu izlenimini vermek istemektedir. En büyük handikapının üssünden kopartılmak olduğunu bildiğinden, peşindekileri de aynı konuma sokmaya uğraşmaktadır. Kahire’den bir haftalık yürüyüş mesafesi kadar uzaklaştıktan sonra, birliklerine durma emrini verir ve onlara ateşli bir nutuk çekerek zafer gününün geldiğini duyurur.

Çarpışma, Nil’in batı kıyısı üzerindeki el-Babeyn civarında, 18 Mart 1167’de olur. Bitmez tükenmez koşulardan tükenen iki ordu, bir keresinde herşey bitsin diye birbirlerinin üstüne atılır. Şirkuh, merkezin komutasını Selahaddin’e vermiş ve düşman saldırdığında geri çekilmesini emretmiştir. Böylece Amaury ve şövalyeleri bütün sancaklarını açmış bir şekilde onun üstüne ilerler ve Selahaddin kaçıyormuş gibi yapınca da, Suriye ordusunun sağ ve sol kanatlarının geri çekilme yollarını çoktan kapattığını farketmeden onun peşine takılırlar. Frenk şövalyeleri ağır kayıp verirler, ama Amaury kaçmayı başarır. Birliklerinin esas bölümünün durduğu Kahire’ye geri döner, intikamını olabildiğince çabuk almaya kesin kararlıdır. Şâver’in işbirliğiyle güçlü bir birliğin başında Yukarı Mısır’a dönmeye tam hazırlanmışken, inanılmaz bir haber gelir. Şirkuh, Mısır’ın kuzey ucunda, Akdeniz kıyısında bulunan en büyük şehir olan İskenderiye’yi ele geçirmeyi başarmıştır.

Nitekim ne yapacağını kimsenin kestiremediği Kürt komutan, el-Babeyn’deki zaferinden sonra, bir gün bile beklemeden ve düşmanlarına toparlanma fırsatı bırakmadan, başdöndürücü bir hızla bütün Mısır ülkesini güneyden kuzeye aşmış ve İskenderiye’ye muzaffer bir giriş yapmıştır. Frenkler’le antlaşmaya karşı olan büyük Akdeniz limanı halkı, Suriyelileri kurtarıcı olarak karşılamıştır.

Şirkuh’un bu savaşta uyguladığı cehennemi hıza uymak zorunda kalan Şâver ve Amaury, İskenderiye’yi kuşatacaklardır. Kentte o kadar az erzak vardır ki, bir ay içinde açlık tehlikesiyle karşı karşıya kalan halk, kapılarını Suriye ordusuna açmış olmaktan pişmanlık duymaya başlar. Hatta bir Frenk filosu limanın açıklarına demir attığında durum ümitsiz gözükür. Fakat Şirkuh yenildiğini kabul etmemektedir. Kalenin komutasını Selahaddin’e bırakır ve en iyi süvarilerinden birkaç yüzünü toplayarak onlarla birlikte bir gece hurucu yapar. Düşman hatlarını atları çatlatırcasına geçer, sonra gece gündüz at koşturarak Yukarı Mısır’a varır.

İskenderiye’nin ablukası giderek daha katılaşmaktadır. Açlığa bir de salgınlar ve mancınıkların gündelik bombardımanı eklenmiştir. Yirmi dokuz yaşında bir genç olan Selahaddin için bu sorumluluk ağırdır. Fakat amcasının giriştiği hedef şaşırtma meyvalarını verecektir. Şirkuh, Morri’nin bu seferi bitirmek ve Nureddin tarafından sürekli hırpalanan krallığına geri dönmek için sabırsızlandığını bilmektedir. İskenderiye’ye kapanmak yerine güneyde yeni bir cephe açan Kürt komutan, çatışmayı sonsuza kadar uzatma tehdidini yaratmaktadır. Hatta Yukarı Mısır’da Şâver’e karşı gerçek bir halk ayaklanması örgütleyerek, çok sayıda silahlı köylüyü saflarına katmıştır. Birlikleri yeterli sayıya ulaşınca, Kahire’ye yaklaşmış ve Amaury’ye ustaca yazılmış bir mesaj göndermiştir. Ona özet olarak, ikimiz de burada zaman kaybediyoruz demiştir. Eğer kral olayları sükûnet içinde değerlendirirse, beni bu ülkeden kovduktan sonra yalnızca Şâver’in çıkarına hizmet etmiş olacağını açıkça görecektir. Amaury bundan ikna olmuştur. Çabucak bir anlaşmaya varılır: İskenderiye kuşatması kaldırılır, Selahaddin bir şeref kıtası tarafından selamlanarak şehri terkeder. İki ordu, tıpkı üç yıl önce olduğu gibi, Ağustos 1167’de ülkelerine doğru yola çıkar. Nureddin ordusunun seçkin unsurlarına yeniden kavuşmaktan mutludur ve artık bu kısır Mısır maceralarına sürüklenmemeyi temenni etmektedir.

Ama sanki kadermiş gibi, Nil’e doğru koşu ertesi yıl yeniden başlayacaktır. Amaury Mısır’dan ayrılırken, ittifak anlaşmasına uyulup uyulmadığını denetleyecek bir şövalye birliğini burada bırakmanın iyi olacağını düşünmüştür. Bunların görevlerinden biri de, kentin kapılarını sürekli denetim altında tutmak ve Şâver’in Kudüs krallığına ödemeye söz verdiği yıllık yüz bin dinarlık haracı almakla görevli Frenk memurları korumaktır. Bu yabancı gücün uzayıp giden mevcudiyetine eklenen bu kadar ağır bir haraç, kent halkının ancak hıncını kabartabilirdi.

Böylece, işgâlcilere karşı yavaş yavaş bir kamuoyu oluşmuştur. Halifenin çevresinde dahi, Nureddin’le yapılacak bir ittifakın bile daha az kötü olacağı fısıldanmaktadır. Şâver’e rağmen, Kahire ile Halep arasında mesajlar gidip gelmektedir. Müdahale etmekte acelesi olmayan Zengi’nin oğlu, Kudüs kralının tepkilerini gözlemekle yetinmektedir.

Bu hızlı husumet yükselişini anlamamaları mümkün olmayan, başkente yerleşmiş Frenk şövalye ve memurları korkuya kapılırlar. Yardımlarına gelmesi için Amaury’ye haber gönderirler. Hükümdar önce tereddüt eder. Aklı ona, Kahire’deki garnizonunu geri çekmeyi ve tarafsız ve saldırgan olmayan bir Mısır’ın komşuluğuyla yetinmeyi emretmektedir. Fakat kişiliği onu ileri atılmaya teşvik etmektedir. Doğu’ya yeni gelen ve “Müslüman kafası kırmak” için sabırsızlanan çok sayıda Batılı şövalyeden cesaretlenerek, Ekim 1168’de, ordusunu dördüncü defa Mısır’a saldırtmaya karar verir.

Bu yeni sefer, korkunç olduğu kadar nedensiz bir katliamla başlar. Nitekim, Batılılar Bilbays kentini ele geçirirler ve hiçbir neden olmadığı halde, erkek, kadın, çocuk demeden kentin hem Müslüman hem de Kopt mezhebinden hıristiyan halkını katlederler. İbn el-Esir’in çok doğru bir şekilde söyleyeceği üzere, Eğer Frenkler Bilbays’ta daha iyi davransalardı, Kahire’yi kolayca alabilirlerdi, çünkü ileri gelenler kentlerini onlara teslim etmeye hazırlardı. Fakat Bilbays’ta işledikleri katliamı gören insanlar, sonuna kadar direnmeye karar verdiler. Nitekim Şâver, istilacıların yaklaşması üzerine Kahire’nin eski mahallelerinin ateşe verilmesini emretmiştir. Nafta dolu yirmi bin testi, dükkânların, sarayların, evlerin ve camilerin üzerine dökülmüştür. Halk, Fatımiler tarafından X. Yüzyılda kurulan ve esas olarak sarayların, yönetim binalarının, kışlaların ve el-Ezher medresesinin bulunduğu yeni şehre tahliye edilmiştir. Yangın kırk dört gün sürerek ortalığı kavurmuştur.

Vezir bu arada, bu çılgınca girişimden vazgeçirmek için Amaury’yle teması sürdürmeye gayret etmiştir. Şirkuh’un yeni bir müdahalesi olmadan bunu başarmayı umut etmektedir. Fakat Kahire’de onu tutanlar zayıflamaktadır. Özellikle halife el-Aziz girişimi alarak, Nureddin’e bir mektup göndermiş ve Mısır’ın yardımına koşmasını istemiştir. Zengi’nin oğlunu duygulandırmak için, mektubuna kesik saç parçaları eklemiştir: Bunlar karımın saçları. Sana, onu Frenk mezaliminden kurtarmaya gelmen için yalvarıyorlar.

Nureddin’in bu endişeli mektuba verdiği cevabı, Selahaddin’den başkası olmayan çok değerli tanık aracılığıyla biliyoruz. İbn el-Esir bu tanıklığı şöyle aktarmaktadır.

El-Aziz’in çağrıları geldiğinde, Nureddin beni çağırdı ve olanlardan haberdar etti. Sonra bana şöyle dedi: “Git, Hıms’ta amcan Şirkuh’u gör ve ona buraya çok çabuk dönmesi için baskı yap, çünkü bu işin beklemeye hiç tahammülü yok. Halep’ten ayrıldım ve kente bir mil uzaklıkta, tam da bu olay yüzünden geri dönmekte olan amcama rastladım. Nureddin ona Mısır’a gitmek için hazırlanmasını emretti.

Kürt komutan bunun üzerine ondan kendine eşlik etmesini ister, ama Selahaddin reddeder.

 

İskenderiye’de çekilen acıları daha unutmadım cevabını verdim. Amcam bunun üzerine Nureddin’e, “Yusuf’un mutlaka benimle gelmesi gerek” dedi. Ve Nureddin de emirlerini tekrarladı. Ben içinde bulunduğum sıkıntılı durumu ne kadar anlatmaya çalıştıysam da, bana para verdirtti ve ben de ölüme götürülen biri gibi yola çıkmak zorunda kaldım.

Bu sefer Şirkuh ile Amaury arasında çarpışma olmayacaktır. Kentlerini ona teslim etmektense tahrip etmeye hazır olan Kahireliler’in kararlılığından etkilenen ve Suriye tarafından arkadan bastırılmaktan korkan Frenk kralı, 2 Ocak 1169’da Filistin’e geri döner. Bundan altı gün sonra Şirkuh Kahire’ye varır ve burada hem halk, hem de Fatımi önde gelenleri tarafından bir kurtarıcı gibi karşılanır. Bizzat Şâver de buna seviniyor gibi gözükmektedir. Fakat kimse yanılgıya düşmemektedir. Son haftalarda Frenkler’le çarpışmasına rağmen, Şâver onların dostu sayılmaktadır. 18 Ocakta pusuya düşürülür, bir çadıra kapatılır, sonra halifenin onayıyla bizzat Selahaddin tarafından öldürülür. Aynı gün Şirkuh onun yerine vezir olur. İpek kıyafetler giyip, öncelinin konutuna yerleşmek üzere gittiğinde, oturacak bir minder bile bulamaz. Şâver’in ölümünün haber alınmasıyla herşey yağmalanmıştır.

Şirkuh’un Mısır’ın gerçek efendisi olabilmesi için üç sefer düzenlemesi gerekmiştir. Fakat bu mutluluğu uzun sürmeyecektir: Zaferinden iki ay sonra, 23 Martta yemeği fazla kaçırmış ve fenalaşmıştır, boğulur gibi olmaktadır. Bir süre sonra ölür. Bir destan sona ermiştir, ama yankıları daha büyük olacak bir başkası başlamaktadır. İbn el-Esir şöyle anlatacaktır:

Şirkuh ölünce, el-Aziz’in danışmanları ona yeni vezir olarak Yusuf’u seçmesini tavsiye ettiler, çünkü daha gençti ve ordudaki emirlerin en tecrübesizi ve en zayıfı olarak gözüküyordu.

Selahaddin bunun üzerine halifenin sarayına çağrılmış, kendisine el-melik en-nasır (muzaffer melik) ünvanıyla birlikte vezirlere mahsus süsler verilmiştir: Kırmızı astarlı hilat, değerli taş kakmalı kılıç, dizginleri ve eyeri altın ve inci işlemeli al donlu bir kısrak ve daha birçok değerli şey. Saraydan çıkıp vezir konağına giderken, büyük bir kafile ona eşlik etmiştir.

Yusuf birkaç hafta içinde kendini kabul ettirmeyi başarmıştır. Sadakatlerini kuşkulu gördüğü Fatımi memurlarını tasfiye etmiş, onların yerine yakınlarını yerleştirmiş, Mısır birlikleri arasında çıkan bir ayaklanmayı sert bir şekilde bastırmış ve 1169’da Frenkler’in giriştiği acınacak bir istilayı püskürtmüştür. Bu sefer, Mısır’da Nil deltasındaki Dimyat’ı ele geçirmek umuduyla beşinci ve son defa gelen Amaury’nin komutasında olmuştur. Nureddin’in adamlarından birinin Fatımi devletinin başına geçmesinden kaygılanan Manuel Komnenos, Frenkler’e Bizans donanmasının desteğini sağlamıştır. Ama boşuna. Rumların yeterli yiyecek ihtiyatları yoktur ve müttefikleri de onlara erzak sağlamayı reddetmektedirler. Selahaddin, birkaç hafta içinde onlarla görüşme başlatmayı ve çok kötü başladıkları bu girişimden vazgeçirmeyi başarmıştır.

Böylece, Yusuf’un Mısır’ın tartışmasız efendisi haline gelebilmesi için 1169 sonunu beklemek gerekmiştir. Kudüs’te Morri, Frenkler’in baş düşmanı Nureddin’e karşı Şirkuh’un yeğeniyle ittifak kurmaya niyetlenmiştir. Nitekim, Selahaddin çok erkenden efendisine mesafe koymaya başlamıştır. Ona sadakati ve tâbiyeti konusunda elbette güvence vermektedir, fakat Mısır’daki fiili otorite Şam veya Halep’ten kullanılamaz.

Bu iki adam arasındaki ilişkiler sonunda gerçek bir dramatik yoğunluk kazanmaktadır. Yusuf, Kahire’deki iktidarının sağlamlığına rağmen, efendisine doğrudan saldırmaya asla cüret edemeyecektir. Ve Zengi’nin oğlu onu görüşmeye çağırdığında; bir tuzağa düşme endişesinden değil de, efendisinin karşısında kendi kişiliğini zayıf düşüreceği korkusundan bundan hep kaçmıştır.

İlk ağır bunalım, 1171 yazında, Nureddin genç vezirden Fatımi hilafetini ilga etmesini istediğinde patlamıştır. Suriye’nin efendisi, sünni bir Müslüman olarak, “sapkın” bir tarikatın manevi otoritesinin kendine bağlı topraklar üzerinde icra edilmeye devam etmesini kabul edemezdi. Bu yüzden Selahaddin’e bu doğrultuda birçok mesaj gönderir, ama o çekimser davranır. Çoğu şii olan halkın duygularını rencide etmekten ve Fatımi önde gelenlerini kendinden uzaklaştırmaktan korkmaktadır. Öte yandan, meşru vezirlik otoritesinin halife el-Aziz’den kaynaklandığını bilmekte ve onu tahttan indirirse, Mısır’daki iktidarının resmi kaynağının ortadan kalkacağından ve bu durumda Nureddin’in basit bir temsilcisi haline geleceğinden kaygı duymaktadır. Zaten Zengi’nin oğlunun ısrar etmesini, dinsel bir coşkudan çok, bir siyasetin hayata geçirilmesinin belirtisi olarak görmektedir. Suriye’nin efendisinin şii halifeliğinin ilga edilmesine ilişkin talepleri Ağustos başında tehdidkâr hale gelir.

Köşeye sıkışan Selahaddin, halkın hasmane tepkilerine karşı tedbir almaya başlar ve halifenin iktidardan düşürüldüğünü bildiren bir duyuru bile hazırlar. Fakat bunu dağıtmakta hâlâ tereddüt etmektedir. El-Aziz, yirmi yaşında olmasına rağmen ağır hastadır. Ve onunla dostluk kurmuş olan Selahaddin ona ihanet etme fikrine alışamamaktadır. Kahire’yi ziyaret eden bir Musullu, 10 Eylül 1171 cuma günü aniden bir camiye girer, vaizle birlikte mimbere çıkar ve Abbasi halifesi adına hutbe okur. İlginç bir şekilde kimse buna ne o anda, ne de izleyen günlerde tepki gösterir. Acaba bu, Selahaddin’i sıkıntıya sokmak için Nureddin tarafından gönderilmiş bir ajan mıdır? Bu mümkündür. Fakat bu olaydan sonra, vezir vicdanı ne derse desin kararını artık değiştirmez. Ertesi cuma, artık dualarda Fatımilerin zikredilmemesine ilişkin emir verilir. El-Aziz o sırada ölüm döşeğindedir, bilincini yarı yarıya kaybetmiştir ve Yusuf ona bu haberin verilmesini yasaklar. Onlara, “Eğer iyileşirse bunu öğrenmeye zamanı olacak. Aksi takdirde bırakın rahatça ölsün”, der. Nitekim el-Aziz kısa bir süre sonra, hanedanının hüzünlü sonunu öğrenemeden ölecektir.

Şii hilafetinin, bazen şanlı da olan iki yüzyıllık bir saltanattan sonra sona ermesi, tahmin edileceği üzere, öncelikle haşhaşiyun tarikatını etkileyecektir. Bu tarikatın müritleri, tıpkı Hasan es-Sab-bah’ın döneminde olduğu gibi, hâlâ Fatımilerin uyuşukluklarından çıkarak yeni bir altın çağı başlatmalarını beklemekteydiler. Bu düşün ebediyen yok olduğunu gören müritler o kadar şaşkın bir duruma düşmüşlerdir ki, Suriye’deki şefleri “dağdaki ihtiyar” Reşideddin Sinan, Amaury’ye bir mesaj göndererek, bütün yandaşlarıyla birlikte hıristiyan olmaya hazır olduğunu bildirmiştir.

Haşhaşiyun, o sıralarda Orta Suriye’de birçok kale ve köye sahip olup, buralarda nisbeten huzurlu bir hayat sürdürmektedirler. Yıllardan beri çarpıcı eylemlerden vazgeçmişe benzemektedirler. Reşideddin’in elinin altında hâlâ elbette çok iyi yetiştirilmiş katil takımları ve sadık vaizler vardır, ama tarikat müritlerinin çoğu, Templier tarikatına düzenli bir haraç ödemeye zorlanan babacan köylüler haline gelmiştir.

“İhtiyar” din değiştirmeyi vaad ederken, diğer nedenler arasında, müritlerini yalnızca hıristiyan olmayanların ödedikleri haraçtan kurtarmayı ummaktadır. Mali çıkarlarını hiç hafife almayan Amaury ile haşhaşiyun arasındaki bu temaslar kaygıyla izlenmektedirler. Bir anlaşmaya varılacakmış gibi olunca, bunu boşa çıkartmaya karar verirler. Bir 1173 günü Reşideddin’in temsilcileri kralla bir görüşmeden dönerlerken, Templierler onlara pusu kurarlar ve katlederler. Artık haşhaşiyunun din değiştirmesinden bir daha söz edilmeyecektir.

Bu olaydan bağımsız olarak, Fatımi hilafetinin lağvedilmesinin önemli olduğu kadar beklenmedik bir sonucu ortaya çıkmıştır: Selahaddin’in o zamana kadar sahip olmadığı bir siyasal boyuta gelmesi. Nureddin elbette böyle bir sonuç beklemiyordu. Halifeliğin kaldırılması, Yusuf’u Suriye’nin efendisinin basit bir temsilcisi mertebesine indirmek yerine, onu Mısır’ın fiili hükümdarı ve düşük hanedan tarafından yığılan masalsı hazinelerin meşru muhafızı haline getirmiştir. İki adam arasındaki ilişkiler artık giderek bozulacaktır.

Bu olayların ertesinde, Selahaddin’in Kudüs’ün doğusunda Frenklerin elinde bulunan Şevbek kalesine karşı bir sefer yürüttüğü sırada, tam garnizon teslim olacakmış gibiyken, Selahaddin, Nureddin’in askerlerinin başında harekâta katılmak üzere geldiğini öğrenir. Yusuf bir an bile beklemeden adamlarına ordugâhı bozarak cebri yürüyüşle Kahire’ye geri dönme emri verir. Zengi’ye yazdığı mektupta, Mısır’da patlak veren karışıklıkların onu aceleyle gitmek zorunda bıraktığı bahanesini ileri sürer.

Fakat Nureddin bunu yutmaz, Selahaddin’i nankörlük ve ihanetle suçlayarak, işleri ele almak üzere Nil ülkesine bizzat gitmeye yemin eder. Kaygılanan vezir, aralarında babası Eyüp’ün de olduğu yakın çalışma arkadaşlarını toplar ve onlara Nureddin’in tehdidinin uygulamaya geçmesi halinde benimsenmesi gereken tutumun ne olacağı konusunda danışır. Bazı emirler Zengi’nin oğluna karşı silaha sarılmaya hazır olduklarını açıklar ve Selahaddin de onların fikrini paylaşıyormuş gibiyken, Eyüp öfkeden titreyerek müdahale eder. Yusuf’a bacak kadar bir çocukmuş gibi hitap ederek şöyle der: “Ben senin babanım ve eğer burada seni seven ve iyiliğini isteyen bir kişi varsa, o benden başkası olamaz. Ama bu arada bilmelisin ki, eğer Nureddin gelirse, hiçkimse benim onun önünde yere kapanıp, yeri öpmemi engelleyemez. Eğer bana senin kafanı kendi kılıcımla kesmemi emrederse, bunu yaparım. Çünkü bu topraklar ona ait. Ona şöyle yazacaksın: Mısır’a bir sefer yapmak istediğini öğrendim, ama buna gerek yok; bu ülke senindir ve mütevazi ve boynu eğik bir adamın olarak sana gelmem için bana bir ulak ile bir deve göndermen yeterlidir”.

Bu toplantı bittikten sonra, Eyüp oğluna bir de özel bir vaaz verir: “Allah aşkına, Nureddin ülkenden bir karışını almaya kalkarsa, onunla ölünceye kadar çarpışırım. Ama neden herkesin önünde hırslı gözüküyorsun? Zaman senden yana, gerisini Allaha bırak”. İkna olan Yusuf, Suriye’ye babasının tavsiye ettiği mesajı gönderir ve rahatlayan Nureddin, cezalandırma seferinden son anda vazgeçer. Fakat bu uyarıdan dersini alan Selahaddin, kardeşlerinden Turanşah’ı Yemen’e gönderir ve ona Zengi’nin oğlunun Mısır’ın denetimini ele geçirmeyi tekrar düşünmesi durumunda Eyüp ailesine bir sığınak olması için, Arabistan’ın güneybatısındaki bu dağlık toprakları fethetme görevini verir. Yemen fiili durumda kolayca fethedilecektir..., “Melik Nureddin’in adına”.

Temmuz 1173’te, gerçekleşmeyen Şevbek buluşmasından iki yıldan daha az bir süre sonra benzer bir olay meydana gelir. Selahaddin Ürdün nehrinin doğusunda savaşmaya gitmişken, Nureddin birliklerini toplar ve onunla buluşmaya gider. Fakat efendisini karşısında görme fikrinden bir kez daha dehşete kapılan vezir, babasının ölmek üzere olduğu bahanesiyle aceleyle Mısır yoluna düşer. Eyüp, gerçekten de attan düşüp komaya girmiştir. Fakat Nureddin bu yeni mazeretten tatmin olacak gibi değildir. Ve Eyüp ağustosta ölünce, artık Kahire’de tamamen güvenebileceği tek bir kişinin bile kalmadığının bilincine varır. Böylece, Mısır işlerini bizzat ele almasının zamanının geldiğine karar verir.

Nureddin, Mısır’ı istila etmek ve onu Selahaddin Yusuf’un elinden çekip almak için hazırlıklara başladı, çünkü onun kendiyle birleşmemek için Frenkler’le çarpışmaktan kaçındığını farketmişti. Bu olaylar sırasında on dört yaşında olan vakanüvisimiz İbn el-Esir, açıkça Zengi’nin tarafını tutmaktadır. Yusuf, Nureddin’le doğrudan konuşmaktansa, sınırlarında Frenkler’in olmasını tercih ediyordu. Nureddin de, bu durumda Musul’a ve başka yerlere kendine asker gönderilmesi için yazdı. Ama askerleriyle birlikte Mısır üzerine yürümeye hazırlanırken, tanrı ona tartışılmaz emrini gönderdi. Nitekim Suriye’nin efendisi, herhalde çok sert bir anjine yakalanarak ağır bir şekilde hastalanmıştır. Hekimleri ona hacamat önerirler, ama o reddeder. “Altmış yaşında bir adama hacamat yapılmaz” der. Başka tedaviler denerler, ama yararsız. 15 Mayıs 1174’te, aziz melik, Müslüman Suriye’yi birleştiren ve Arap dünyasına istilacıya karşı nihai mücadeleye hazırlanma olanağı sağlayan mücahit, Nureddin Mahmut’un ölüm haberi Şam’da duyulmuştur. Son yıllar esnasında Selahaddin’le çatışmaya girmiş olmasına rağmen, Selahaddin zaman içinde onun rakibinden çok takipçisi olarak gözükecektir.

Ancak hemen o anda, Nureddin’in akraba ve arkadaşları arasında hınç egemendir; bunlar Yusuf’un Suriye’ye saldırmak için bu genel karışıklıktan yararlanacağından kaygı duymaktadırlar. Böylece zaman kazanmak üzere, haber Kahire’ye bildirilmemiştir. Ama her yerde dostları olan Selahaddin, şu özenle yazılmış mesajı posta güverciniyle Şam’a gönderir: Efendimiz Nureddin’e ilişkin bir haber bize melun düşman cenahından ulaştı. Allah vermesin eğer bu doğruysa, bölünmenin kalplere yerleşmesinden ve akılsızlığın zihinlere hakim olmasından özellikle kaçınmak gerekir, çünkü bundan yalnızca düşman yararlanır.

Bu yatıştırıcı sözlere rağmen, Selahaddin’in yükselişinin doğurduğu düşmanlık korkunç olacaktır.

AMİN MAALOUF

ARAPLARIN GÖZÜYLE HAÇLI SEFERLERİ

Çeviren: Mehmet Ali Kılıçbay