ARAPLARIN GÖZÜYLE HAÇLI SEFERLERİ-5

 İŞGÂL (1100 - 1128)

Frenkler bir ülkeyi ele geçirir geçirmez bir başkasına saldırıyorlar. Güçleri, Suriye’nin tamamını işgâl etmeleri ve bu ülkenin Müslümanlarını kovmalarına kadar artmaya devam edecektir.

FAHRÜLMÜLK

Trablus Beyi

 

TRABLUSŞAM’IN İKİ BİN GÜNÜ

Ardı ardına gelen bu kadar bozgundan, bu kadar çok hayal kırıklığından, bu kadar aşağılamadan sonra, bu 1100 yazında Şam’a ulaşan beklenmedik üç haber çokça umut uyandırmıştır. Bu umut yalnızca el-Haravi’nin çevresinde yer alan dini militanlar arasında değil, aynı zamanda çarşılarda; ham ipek, altın işlemeli brokar, damaskolu çamaşır ve telkâri mobilya tüccarlarının asmaların gölgesi altında oturarak, müşterilerin kafalarının arasından dükkândan dükkâna birbirlerine iyi günlerdeki sesleriyle seslendikleri Dik Cadde’nin kemerleri altında da uyanmıştır.

Temmuz başında bir söylenti çıkmış, bu kısa bir süre sonra doğrulanmıştır. Trablusşam, Hıms ve orta Suriye’nin tamamına ilişkin niyetlerini hiçbir zaman saklamamış olan yaşlı Saint-Gilles, diğer Frenk önderleriyle çıkan bir uyuşmazlık sonunda, aniden gemiyle Konstantinopolis’e dönmüştür. Artık bir daha dönmeyeceği fısıldanılmaktadır.

Temmuz sonunda daha da olağanüstü bir haber gelmiş, birkaç dakikada camiden camiye, sokaktan sokağa yayılmıştır. İbn el-Kalanissi, Akkâ kalesini kuşattıkları sırada, Kudüs hakimi Godefroi bir okla vurularak ölmüştür, demektedir. Filistinli önde gelen bir kişinin Frenk şefine sunduğu zehirli meyvalardan da söz edilmektedir. Bazıları, bir salgın yüzünden eceliyle öldüğüne inanmaktadırlar. Fakat halk en çok Şamlı vakanüvisin anlattığı versiyonu tutmaktadır: Godefroi, Akkâ’yı savunanların darbeleri altında ölmüştür. Kudüs’ün düşmesinden bir yıl sonra gelen böylesine bir zafer, rüzgârın yön değiştirmekte olduğunun işareti olamaz mı?

Bu izlenim, bundan birkaç gün sonra, Frenklerin en korkunçlarından olan Bohémond’un esir edildiği haberi alındığında teyid edilmişe benzemektedir. Onun hakkından “bilge” Danişmend gelmiştir. Bundan üç yıl önce İznik çarpışmasında yaptığı gibi, Türk komutan Malatya Ermeni kentini kuşatmıştır. İbn el-Kalanissi, Frenkler kralı ve Antakya’nın efendisi Bohémond, bu haberin üzerine adamlarını topladı ve Müslüman ordusunun üzerine yürüdü, demektedir. Cesur bir girişim, çünkü Frenk komutanın kuşatma altındaki kente ulaşması için, Türkler tarafından sıkı tutulan dağlık bir arazide bir hafta at koşturması gerekmektedir. Yaklaştığından haberdar olan Danişmend ona pusu kurmuştur. Bohémond ve ardındaki beş yüz şövalye, yayılmaya olanak bulamadıkları dar bir geçitte, üzerlerine inen bir ok barajıyla karşılanmışlardır. Allah, çok sayıda Frenki öldüren Müslümanlara zafer verdi. Bohémond ve arkadaşlarından birkaçı esir edildiler. Bunlar zincirlere vurularak, Anadolu’nun kuzeyindeki Niksar’a götürülmüşlerdir.

Frenk istilasının başlıca hazırlayıcıları olan Saint-Gilles, Godefroi ve Bohémond’un birbiri peşi sıra devre dışı kalmaları, herkese tanrının bir işareti olarak gözükmektedir. Batılıların yenilmez gibi görünmeleri karşısında çökmüş olanlar cesaretlerini yeniden toplamaktadırlar. Artık onlara son bir darbe indirmenin zamanı değil midir? En azından bir kişi bunu yürekten istemektedir. Bu kişi Dukak’tır.

Bu konuda yanılgıya düşmemek gerekir; genç Şam beyinin ateşli bir İslam savunucusu olmakla hiçbir ilişkisi yoktur. Antakya çarpışması sırasında, yerel ihtiraslarını tatmin etmek için kendi tarafına ihanet etmeye hazır olduğunu yeteri kadar kanıtlamış değil midir? Zaten bu Selçuklu beyi, kâfirlere karşı kutsal bir savaşın gerekli olduğunu ancak 1100 ilkbaharında, aniden keşfetmiştir. Bağımlılarından olan, Golan platosundaki Bedevi reislerinden biri, Kudüs’teki Frenklerin ard arda akın yaparak ürünlerini yağmalayıp, hayvanlarını çalmalarından şikâyet edince, Dukak onları korkutmaya karar vermiştir. Bir Mayıs günü, Godefroi ve sağ kolu olan yeğeni Tancrède çok verimli bir talandan geri dönerlerken, Dukak’ın ordusu onlara saldırmıştır. Ganimetle ağırlaşmış olan Frenklerin çarpışmaya girmeleri olanaksızdır. Arkalarında birçok ölü bırakarak kaçmayı tercih etmişlerdir. Tancrède bile ucu ucuna kurtulmuştur.

İntikamını almak üzere, doğrudan Şam çevresinde bir misilleme akını yapmıştır. Meyva bahçeleri harap edilmiş, köyler yağmalanmış ve yakılmıştır. Cevabın çapı ve hızı konusunda gafil avlanan Dukak, müdahaleye cesaret edememiştir. Alışılmış dönekliği içinde, çoktan Golan’daki harekâtından pişman olarak, Tancrède’e, eğer uzlaşmaya razı olursa büyük bir miktar ödemeyi önerecek kadar ileri gitmiştir. Bu teklif, elbette Frenk prensinin kararlılığını artırmaktan başka bir işe yaramamıştır. Mantığın öyle gerektirdiği üzeri Şam beyinin çok zor durumda olduğunu düşünen Tancrède, onu hıristiyan olmaya ya da Şam’ı kendine vermeye davet etmek üzere altı kişilik bir heyet yollamıştır. Daha azına razı değildir. Bu kadar büyük saygısızlık karşısında deliye dönen Selçuklu beyi, elçilerin tutuklanmasını emretmiş ve öfkeden kekeleyerek, onları İslama davet etmiştir. İçlerinden biri kabul etmiş, diğer beşinin hemen oracıkta kafaları kesilmiştir.

Tam haber duyulmuşken, Godefroi da Tancrède’in yanına gelmiş bulunmaktadır; bu ikisi ellerindeki bütün adamlarla, büyük Suriye kentinin çevresinde on gün süren düzenli bir tahrip harekâtına girişmiştir. İbn Cübeyir’in ifadesine göre, ayın etrafındaki hâle gibi Şam’ı çevreleyen zengin Guta ovası, tam bir yıkım manzarası sunmaktadır. Dukak ise yerinden kıpırdamamıştır. Şam’daki sarayına kapanmış durumda, fırtınanın geçmesini beklemektedir. Bu durum karşısında Golan’daki bağımlısı onun efendiliğini artık kabul etmeyerek, Kudüs’teki efendilere yıllık haraç ödeyecektir. Bundan da beteri, Şam halkı da yöneticilerinin onları korumadaki yetersizliğinden yakınmaya başlamıştır. Halk, çarşılarda tavuskuşu gibi kasılarak dolaşan, ama düşman kent kapılarına geldiğinde yerin dibine saklanan bütün Türk askerlere homurdanmaktadır. Dukak’ın artık tek bir takıntısı vardır: İntikam almak ve kendi uyruklarının gözünde tekrar itibar kazanmak için olsa bile, bunu en kısa zamanda yapmak.

Bu koşullarda, Godefroi’nın ölümünün, üç ay önce olsaydı hemen hemen kayıtsız kalacak olan Selçuklu beyinin çok sevinmesine yol açması kolayca anlaşılmaktadır. Bundan birkaç gün sonra Bohémond’un esir edilmesi, onu parlak bir eyleme girişme konusunda cesaretlendirmiştir.

Fırsat Ekimde çıkar. İbn el-Kalanissi, Godefroi öldürülünce, kardeşi Edessa’nın efendisi kont Baudouin beş yüz şövalye ve piyadeyle birlikte Kudüs yoluna düştü. Onun geçişini haber alan Dukak, askerlerini topladı ve onun üzerine yürüdü. Ona sahildeki Beyrut kalesi yakınlarında rastladı, diye anlatmaktadır. Baudouin’in Godefroi’nın yerine geçmeye uğraştığı bellidir. Eddesa’da kendini evlat edinen ana ve babasını katletmesininde gösterdiği gibi, kabalığı ve utanmazlığıyla ünlü bir şövalyedir, ama aynı zamanda Kudüs’teki varlığı Şam ve Müslüman Suriye’nin tümü üzerinde sürekli bir tehdit meydana getirecek olan cesur ve kurnaz bir savaşçıdır. Bu kritik anda onu öldürmek veya esir etmek, aslında istila ordusunu başsız bırakmak ve Frenklerin Doğu’daki varlıklarını tehlikeye sokmak olacaktır. Ve saldırı tarihi kadar, yeri de iyi seçilmiştir.

Kuzeyden Akdeniz kıyısı boyunca gelen Baudouin, Beyrut’a 24 Ekim civarında varabilir. Daha önce, eski Fatımi sınırı Nehrülkelb’i geçmesi gerekmektedir. “Köpek nehri”nin ağzına doğru yol daralmakta, falezler ve dik tepelerle çevrelenmektedir. Burası ideal bir pusu yeridir. Dukak da, Frenkleri tam burada beklemeye karar vererek, adamlarını mağaralara veya ağaçlı tepe eteklerine gizlemiştir. İzciler, düşmanın ilerlemesi konusunda onu sürekli olarak haberdar etmektedirler.

Nehrülkelb, antikitenin ta başından beri fatihlerin kâbusu olmuştur. Bunlardan biri geçidi aşabildiğinde, bundan o kadar iftihar duymaktadır ki, yarların üzerine başarısının öyküsünü kazıtmaktadır. Dukak’ın döneminde bile, Firavun II. Ramses’in hiyeroglifi ve Babil imparatoru Nabukodonosor’un çivi yazılarından, Suriye asıllı Roma imparatoru Septimus Severus’un kahraman Galyalı lejyonerlerine yönelik methiyesine kadar, bu kalıntılardan birçoğu görülmektedir. Fakat bu bir avuç galibin karşısında, ne kadar da çok savaşçı hayallerinin bu kaynaklardan iz bırakmadan kaybolduğunu görmüştür. Şam beyi, “melûn Baudouin”in bu mağluplar takımına kısa bir süre sonra katılacağından hiçbir kuşku duymamaktadır. Dukak, iyimser olmak için bütün nedenlere sahiptir. Askerleri Frenk şefinkilerden altı yedi kere daha kalabalıktır ve asıl önemlisi, onları gafil avlayacaktır. Sadece kendine edilen hakareti telâfi etmekle kalmayacak, aynı zamanda Suriye beyleri arasındaki öncelikli yerine tekrar kavuşacak ve Frenk müdahalesinin azalttığı otoritesini yeniden kuracaktır.

Çarpışmanın ödülünün ne olacağı konusunu sektirmeyen tek bir kişi varsa, o da bir yıl önce kardeşi Celalülmülk’ün yerine geçmiş olan yeni Trablusşam hakimi kadı Fahrülmülk’tür. Batılıların gelmesinden önce Şam beyinin şehrinin karşısında ağzının suyu aktığı için, Baudouin’in yenilmesinden kaygılanma nedenleri vardır, çünkü Dukak bu durumda İslamiyetin savunucusu ve Suriye’nin kurtarıcısı haline gelecek ve bu durumda ona tâbi olup, kaprislerine maruz kalmak gerekecektir.

Böylesine birşeyi önlemek üzere, Fahrülmülk hiçbir şeyden utanç duymamaktadır. Baudouin’in Beyrut’a sonra da Kudüs’e giderken Trablusşam’a yaklaştığını öğrenince, ona şarap, bal, ekmek, et ve altın ile gümüşten değerli hediyeler yollamış, ayrıca onunla özel olarak konuşmakta ısrar eden habercisi aracılığıyla, onu Dukak’ın kurduğu pusudan haberdar etmiş ve bunun yanı sıra Şam birliklerinin düzeni hakkında çok sayıda ayrıntı sağlamış ve en iyi taktiğin ne olması gerektiği konusunda önerilerde bulunmuştur. Beklenmedik olduğu kadar değerli de olan işbirliğinden ötürü kadıya teşekkür eden Frenk önderi, Nehrülkelb’e doğru yoluna devam etmiştir.

Hiçbir şeyden kuşkulanmayan Dukak, okçularının yaylarını gerip bekledikleri dar sahil şeridine girdikleri anda Frenklerin üstüne çökmeye hazırdır. Nitekim Frenkler Yuniye kasabası tarafından gözükürler, tam bir kaygısızlık içinde ilerlemektedirler. Birkaç adım daha attıklarında kapana kısılacaklardır. Ama birdenbire dururlar ve yavaş yavaş geri çekilmeye başlarlar. Daha hiçbir şey belli değildir, ama düşmanının tezgâhına düşmediğini gören Dukak bütün itidalini kaybeder. Emirlerinin ısrarı üzerine sonunda okçularının birkaç atış yapmalarını emreder, ama süvarilerini Frenklerin üzerine salmaya cesaret edemez. Gece olduğunda, Müslüman birliklerinin morali en alt düzeydedir. Araplarla Türkler, birbirlerini karşılıklı olarak alçaklıkla itham etmektedirler. Aralarında dövüş de olur. Ertesi sabah kısa bir çarpışmadan sonra, Şam birlikleri Lübnan dağlarına doğru geri çekilirlerken, Frenkler Filistin’e doğru olan yollarına sakin sakin yeniden koyulmuşlardır.

Trablusşam kadısı, kenti için asıl tehdidin Dukak’tan geldiğini düşünerek, bilinçli bir şekilde Baudouin’i kurtarmayı seçmiştir. Zaten Dukak da, iki yıl önce Kürboğa’ya aynı şeyi yapmıştır.

 

Tıpkı Dukak’ın o zaman düşündüğü gibi, şimdi de kadı Frenklerin belirleyici andaki varlıklarını daha az zararlı görmüştür. Fakat bunların verdiği zarar çok hızla yayılacaktır. Başarısız Nehrülkelb pususundan üç hafta sonra, Baudouin kendini Kudüs kralı ilân etmiş ve istilası sonrasındaki kazanımları pekiştirmek üzere, çifte bir örgütleme ve fetih harekâtına girişmiştir. Bundan bir yüzyıl kadar sonra Frenklerin Doğu’ya neden geldiklerini anlamaya çalışan İbn el-Esir, hareketin bir bakıma Batı’nın önderi saydığı kral Baudouin’den (el-Bardavil) kaynaklandığını düşünecektir. Bu yanlış değildir, bu şövalye istilanın çok sayıdaki sorumlusundan yalnızca bir tanesi olduysa da, Musullu tarihçi onu işgâlin başlıca mimarı olarak işaret etmekte haklıdır. Arap dünyasının düzeltilmesi olanaksız parçalanmışlığı karşısında, Frenk devletleri işin başında kararlılıkları, savaşçı nitelikleri ve nisbi dayanışmalarıyla gerçek bir bölgesel güç olarak gözükeceklerdir.

Ancak Müslümanların gene de önemli bir kozları vardır: Düşmanların sayıca çok az olmaları. Kudüs’ün düşmesinden sonra, Frenklerin çoğu ülkelerine geri dönmüştür. Baudouin tahta çıkarken, ancak birkaç yüz şövalyesi bulunmaktadır. Fakat bu görünüşteki zayıflık, 1101 sonbaharında şimdiye kadar olanlarından çok daha kalabalık bir Frenk ordusunun Konstantinopolis’te toplandığı öğrenildiğinde ortadan silinmiştir.

İlk alarm verenler elbette, Frenklerin Küçük Asya’dan son geçişlerini hâlâ hatırlayan Kılıçarslan ve Danişmend olmuştur. Bunlar, yeni istilanın yolunu tıkamak üzere hiç tereddüt etmeden güçlerini birleştirmeye karar vermişlerdir. Türkler, Rumlar tarafından artık sıkı bir şekilde tutulan Nikaia (İznik) veya Dorylaion (Eskişehir) civarında macera aramaya artık cesaret edememektedirler. Çok daha uzakta, güneydoğu Anadolu’da yeni bir pusu kurmayı tercih etmektedirler. Yaşı ilerleyen ve deneylerden geçen Kılıçarslan, yeni seferi birliğinin yolunun üzerindeki bütün su kaynaklarını zehirletmiştir.

Sultan 1101 Mayısında, bir yıldan beri Bizans’ta oturmakta olan Saint-Gilles’in komutasında yaklaşık yüz bin kişinin Boğazı geçtiği konusunda haber alır. Nerede baskın yapması gerektiğini anlamak için onların hareketini adım adım izlemeye uğraşır. İlk durakları herhalde İznik olacaktır. Fakat Sultanın eski başkentinin yakınlarında yer tutmuş olan izciler, onların geldiğini garip bir şekilde göremezler. Marmara ve hatta Konstantinopolis taraflarında onlara ilişkin hiçbir şey bilinmemektedir. Kılıçarslan onların izini ancak Haziran sonunda, ona ait olan ve Türk topraklarının tam içinde, Anadolu’nun merkezinde yer alan ve saldırıya uğrayacağını hiç düşünmediği Ankara kentinin surları önünde ortaya çıktıklarında yeniden bulabilir. Daha buraya ulaşma zamanı bulamadan, Frenkler kenti almışlardır bile. Kılıçarslan dört yıl öncesine, İznik’in düştüğü ana geri döndüğünü sanmaktadır. Fakat ağlaşma zamanı değildir, çünkü Batılılar artık onun topraklarının tam kalbini tehdit etmektedirler. Ankara’dan çıkarak güney yönünde tekrar yola koyulacakları anda onlara pusu kurmaya karar verir. Ama bu bir kez daha hata olur. İstilacılar sırtlarını Suriye’ye dönerek, Danişmend’in Bohémond’u tuttuğu güçlü Niksar kalesine doğru kararlı bir şekilde kuzeydoğu yönünde yola koyulurlar. Demek buymuş! Frenkler Antakya’nın efendisini kurtarmaya uğraşmaktadırlar.

Sultan ile müttefiki, istilacıların garip güzergâhını ancak şimdi anlamakta ve pek de inanmamaktadırlar. Bir bakıma rahatlamışlardır, çünkü artık pusu yerini seçebileceklerdir. Burası, Batılıların sarı sıcak altında aptallaşmış bir şekilde, ağustosun ilk günlerinde varacakları Merzifon köyüdür. Orduların artık hiçbir etkileyici yanı kalmamıştır. Yakıcı zırhların altında iki büklüm, ağır bir şekilde ilerleyen birkaç yüz şövalyenin arkasından, gerçek savaşçıdan daha çok kadın ve çocuk bulunan karmakarışık bir kalabalık gelmektedir. Daha ilk süvari grubunun saldırısında Frenkler tabanı yağlarlar. Bu bir çarpışma değil, bütün gün boyunca süren bir kıyımdır. Gece olunca, Saint-Gilles ordunun ana gövdesine haber bile vermeden yakınlarıyla birlikte kaçar. Ertesi gün hayatta kalan son kişilerin işi bitirilir. Binlerce genç kadın, Asya haremlerine eklenmek üzere tutsak edilir.

Merzifon katliamı tam sona ermiştir ki, haberciler Kılıçarslan’ı uyarırlar: Yeni bir Frenk ordusu çoktan Küçük Asya’da ilerlemeye başlamıştır. Güzergâhın bu kez bilinmeyen hiçbir yanı yoktur. Haçlı savaşçılar güney yoluna girmişlerdir ve günlerce yürüdükten sonra yollarına tuzak kurulduğunu anlamışlardır. Sultan ağustos sonunda süvarileriyle birlikte kuzeyden geldiğinde, susuzluktan perişan olan Frenkler çoktan can çekişir hale gelmişlerdir. Hiçbir direnme göstermeden işleri bitirilir.

Ama olay sona ermemiştir. Üçüncü bir Frenk ordusu, ikincisini aynı yol üzerinde bir hafta arayla izler. Şövalyeler, piyadeler, kadınlar ve çocuklar, susuzluktan tamamen perişan bir durumda Herakleia (Karadeniz Ereğlisi) kentinin civarına gelirler. Bir nehirden yansıyan pırıltıları farkeder etmez, ona doğru büyük bir karışıklık içinde koşarlar. Ama Kılıçarslan onları tam da bu su yatağının kıyısında beklemektedir.

Frenkler, bu üç katliamdan sonra bir daha asla bellerini doğrultamayacaklardır. Bu belirleyici yıllar esnasında sahip oldukları yayılma iradesiyle birlikte, savaşçı olsun olmasın bu kadar kalabalık bir katkı onlara hiç kuşkusuz, daha toparlanmasına fırsat kalmadan Arap Doğu’yu sömürgeleştirme olanağı verirdi. Oysa Frenklerin Arap topraklarındaki en dayanıklı ve seyirlik eserleri olan müstahkem şato inşaatının kökeninde bu insan kıtlığı yer alacaktır.

 

Çünkü mevcutlarının zayıflığını telâfi etmek üzere kaleler inşa etmek zorunda kalacaklardır; bunlar öylesine korunaklı olacaklardır ki, bir avuç savunmacı çok sayıda kuşatmacıyı başarısız bırakabilecektir. Fakat Frenkler, sayının meydana getirdiği handikapı aşabilme konusunda, kalelerinden daha korkutucu bir silaha yıllarca sahip olacaklardır: Arap dünyasının uyuşukluğu. Bu durumu, İbn el-Esir’in nisan 1102 başında Trablusşam önünde cereyan eden olağanüstü çarpışmaya ilişkin olarak yapacağı tasvirden daha iyi hiçbir şey resmedemez.

Saint-Gilles - Allah onu kahretsin -, Kılıçarslan tarafından ezildikten sonra Suriye’ye döndü. Trablusşam emiri Fahrülmülk, bunun üzerine Dukak beye ve Hıms valisine, “Saint-Gilles’in işini ya şimdi bitiririz yoksa asla, çünkü çok az adamı var” demek üzere haberciler yolladı. Dukak iki bin adam yolladı ve Hıms valisi bizzat geldi. Trablusşam birlikleri onlara kent kapılarının önünde katıldılar ve birlikte Saint-Gilles’i çarpışmaya çağırdılar. O da askerlerinden yüzünü Trabluslulara, yüzünü Şamlılara, ellisini Hımslılara karşı çıkardı ve ellisini de yanında tuttu. Hımslılar daha düşmanı görür görmez kaçtılar, kısa bir süre sonra Şamlılar onları izlediler. Bir tek Trabluslular cephe oluşturdular, bunları gören Saint-Gilles iki yüz askeriyle onlara doğru saldırdı, onları yendi ve yedi binini öldürdü.

Binlerce Müslümanı yenen üç yüz Frenk? Arap vakanüvisin anlatısı gerçeğe uygunmuşa benzemektedir.

En geçerli açıklama, Dukak’ın Trablusşam kadısına Nehrülkelb pususundaki tutumunu ödetmek istediğidir.

Fahrülmülk’ün ihaneti, Kudüs krallığı kurucusunun yokedilmesini önlemişti; Şam beyinin intikamı, dördüncü bir Frenk devletinin kurulmasına olanak verecektir: Trablus kontluğu.

Bu aşağılayıcı bozgundan altı hafta sonra, bölge yöneticilerinin yeni bir savsaklamacılığına tanık olunacaktır. Bu yöneticiler, sayı bakımından üstün olmalarına rağmen, galip geldiklerinde zaferlerinden yararlanma yeteneğini gösteremeyeceklerdir.

Olay Mayıs 1102’de geçer. Vezir el-Efdal’ın oğlu Şeref’in komutasındaki yaklaşık yirmi bin kişilik bir Mısır ordusu Filistin’e gelir ve Yafa limanı yakınlarındaki Ramallah’ta Baudouin’in birliklerini gafil avlamayı başarır. Bizzat kral, ancak kamışların arasına yatıp saklanarak esir düşmekten kurtulur. Şövalyelerin çoğu öldürülür veya yakalanır. Kahire ordusu o gün tamamen Kudüs’ü alabilecek durumdadır, çünkü İbn el-Esir’in sonradan diyeceği üzere, kent koruyucusuz kalmıştır ve Frenk kralı kaçmıştır.

“Şeref’in adamlarından bazıları, ona “Haydi Kutsal kenti alalım” dediler. Diğerleri de, “Yafa’yı alalım daha iyi” dediler. Şeref karar veremiyordu. Böyle tereddüt ederken, Frenkler denizden takviye aldılar ve Şeref Mısır’a babasının yanına dönmek zorunda kaldı.”

Zaferi kıl payı kaçırdığını gören Kahire’nin efendisi, ertesi yıl yeni bir saldırıya karar verir, sonraki iki yıl bir daha. Fakat her girişimde, beklenmedik bir olay onunla zaferin arasına girmiştir. Bir keresinde Mısır donanmasıyla kara ordusu arasında anlaşmazlık çıkmıştır. Bir başka seferinde seferî ordu komutanı kazayla ölmüş, bu durum birlikleri arasında karışıklık çıkmasına neden olmuştur. Bu adam cesur bir komutandır, ama İbn el-Esir’in dediği üzere, aşırı batıl itikatlıdır. Ona attan düşerek öleceği kehanetinde bulunulmuştur ve Beyrut valisi olarak atandığında, atı kaymasın diye bütün sokakların taş kaplamalarını söktürmüştür. Fakat temkinlilik kadere karşı gelemez. Çarpışma esnasında, atı daha saldırı olmadan şaha kalkmış ve komutan askerlerinin arasına düşmüştür. Şanssızlık, hayal gücü yokluğu, cesaret yokluğu; El-Efdal’in birbiri ardına yaptığı seferlerin hepsi acınacak bir şekilde sona ermiştir. Frenkler bu arada Filistin’in fethine sakin sakin devam etmektedirler.

Hayfa ve Yafa’yı aldıktan sonra, 1104 Mayısında, doğal sığınağından ötürü gemilerin yaz kış yanaşabildikleri yegâne liman olan Akkâ’ya saldırırlar.

 

İbn el-Kalanissi, “Mısır valisi yardım almaktan umudunu keserek, kendinin ve kent halkının hayatlarının bağışlanmasını istedi”, demektedir. Baudouin onlara rahatsız edilmeyecekleri sözü verir. Fakat Müslümanlar mallarıyla birlikte kentten çıkar çıkmaz, Frenkler üstlerine atılır, onları soyar ve çoğunu öldürür. El-Efdal, bu yeni aşağılanmayı telâfi edeceğine yemin eder. Her yıl Frenklere saldırmak üzere güçlü bir ordu gönderecektir, ama her seferinde yeni bir felâket olacaktır. Ramallah’ta 1102 Mayısında kaçırılan fırsat bir daha çıkmayacaktır.

Kuzeyde Frenkleri yokedilmekten kurtaran şey, Müslüman emirlerin gevşekliği olmuştur. Bohémond’un 1100 Ağustosunda esir edilmesinden sonra, Antakya’da kurduğu prenslik aslında yedi ay boyunca ordusuz kalmış, ama hiçbir komşu hükümdar; ne Rıdvan, ne Kılıçarslan, ne de Danişmend bundan yararlanmayı düşünmüştür. Frenklere Antakya’nın başına bir naip, yani Bohémond’un yeğeni Tancrède’i seçmeleri için zaman bırakmışlardır. O da işinin başına Mart 1102’de geçmiş ve varlığını iyice kanıtlamak üzere, tıpkı bir yıl önce Şam’da yaptığı gibi Halep civarını yağmalamaya çıkmıştır. Rıdvan, kardeşi Dukak’ınkinden de gevşek bir tepki göstermiştir. Tancrède’e, eğer uzaklaşmaya razı olursa bütün isteklerini yerine getirmeye hazır olduğu haberini göndermiştir. Her zamankinden daha da küstah olan Frenk beyi, Halep Ulu-camiinin minaresinin üzerine devasa bir haç konulmasını istemiştir. Rıdvan da bunu yerine getirmiştir.

Bohémond’un tutkuları konusunda herşeyden haberdar olan Danişmend, gene de 1103 ilkbaharında onu hiçbir siyasal karşılık istemeden serbest bırakmaya karar verir. “Ondan yüz bin dinar kurtarmalık parası ve Antakya’nın eski efendisi Yağısıyan’ın esir kızını serbest bırakmasını istedi”. İbn el-Esir bu duruma çok kızmıştır.

“Bohémond hapisten çıkınca Antakya’ya geri döndü, böylece halkını yeniden cesaretlendirdi ve kurtarmalık parasını komşu kentlerin halkına ödetmekte gecikmedi. Müslümanlar böylece, onlara Bohémond’un yakalanmasının iyi sonuçlarını unutturan bir zarara uğradılar”.

Frenk prensi böylece kurtarmalığını yerli halkın “kesesinden karşıladıktan” sonra, topraklarını genişletmeye girişmiştir. Antakya ve Edessa Frenklerinin 1104 ilkbaharında düzenledikleri ortak bir harekât, Fırat kıyılarına uzanan geniş ovaya egemen olan ve gerçekte Irak ile Kuzey Suriye arasındaki bağlantıları denetleyen Harran müstahkem mevkiine yönelmiştir.

Kentin kendi pek fazla ilgi çekici değildir. Burayı birkaç yıl sonra ziyaret edecek olan İbn Cübeyir, onu özellikle cesaret kırıcı terimlerle tasvir edecektir.

“Harran’da su hiçbir zaman serin değildir, fırın gibi sıcak bu toprakları kavurmaktadır. Burada öğle uykusu için gölgelik bir yer bulmak mümkün değildir; burada ancak zorlukla nefes alınabilmektedir. Harran, çıplak ovanın içinde terkedilmişlik izlenimi vermektedir. Bir kentin parlaklığına sahip değildir ve civarda hiçbir zarif süs yoktur”.

Fakat stratejik değeri büyüktür. Harran’ı alırlarsa, Frenkler Musul, hatta bizzat Bağdat yönünde ilerleyebilirler. Düştüğü an, Halep beyliği kuşatılmış olacaktır. Bunlar kuşkusuz tutkulu hedeflerdir, ama istilacıların cüretten yana eksikleri yoktur. Üstelik Arap dünyasındaki bölünmeler onları girişimleri konusunda cesaretlendirmektedir. Düşman kardeşler Berkyaruk ile Muhammed arasındaki kanlı mücadele yeniden bütün hızıyla başladığından, Bağdat gene Selçuklu beylerinin biriyle diğeri arasında el değiştirip durmaktadır. Musul’da, atabey Kürboğa yeni ölmüştür ve yerine geçen Türk emir Cüyûş, duruma egemen olmayı başaramamıştır.

Harran’ın içinde de durum karmakarışıktır, vali bir içki alemi sırasında subaylarından biri tarafından öldürülmüştür ve kent kan ile ateş içindedir. İbn el-Esir, “işte Frenkler tam bu sırada Harran üzerine yürüdüler”, diye açıklayacaktır. Musul’un yeni efendisi Cüyûş ile komşusu eski Kudüs valisi Sökmen bunu haber aldıklarında birbirleriyle savaşmaktaydılar.

“Sökmen, Cüyûş tarafından öldürülmüş olan yeğenlerinden birinin intikamını almak istiyordu ve iki taraf çarpışmaya hazırlanıyordu. Fakat bu yeni olgu karşısında, Harran’daki durumu kurtarmak üzere birbirlerini güçlerini birleştirmeye davet ettiler ve bunu yaparken de, ikisi de hayatını tanrı yoluna feda etmeye ve yalnızca yüce Allahın şanını sağlamaya hazır olduğunu söyledi. Birleştiler, ittifaklarını mühürlediler ve Sökmen’in yedi bin ve Cüyûş’un üç bin Türkmen süvarisiyle Frenklerin üzerine yürüdüler.

İki müttefik, düşmanla Mayıs 1104’te Fırat’ın kollarından biri olan Belih suyu kıyısında karşılaştı. Müslümanlar kaçıyormuş gibi yapıp, Frenklerin kendilerini bir saatten fazla kovalamalarına izin verdiler. Sonra emirlerinin bir işaretiyle geri dönüp, takipçilerini çevreleyip kılıçtan geçirdiler.

“Bohémond ve Tancrède, ordunun ana bölümünden ayrılmışlar ve Müslümanları arkadan sıkıştırmak için bir tepenin arkasına saklanmışlardı. Fakat kendi adamlarının yenildiklerini görünce, yerlerinden kıpırdamamaya karar verdiler. Böylece gece olmasını beklediler ve arkadaşlarının çoğunu öldüren ve esir alan Müslümanlar peşlerinde olduğu halde kaçtılar. Ancak altı süvariyle birlikte kurtulabildiler”.

 

Harran çarpışmasına katılan Frenk önderler arasında, Kudüs kralının, Edessa kontluğunda onun yerine geçen bir yeğeni, II. Baudouin de vardır. O da kaçmaya uğraşmış, ama Belih nehrini geçerken atı çamura saplanmıştır. Sökmen’in askerleri onu esir alarak efendilerinin çadırına götürmüşlerdir, bu da, İbn el-Esir’in anlatısına göre, Sökmen’in müttefiklerinin kıskançlıklarını kabartmıştır.

“Cüyûş’un adamları ona, “eğer ötekiler bütün ganimeti alırlar, bizim de ellerimiz boş kalırsa bu işten hava alırız”, dediler. Ve onu, kontu alması için Sökmen’in çadırına gitmeye ikna ettiler. Sökmen geri döndüğünde çok heyecanlıydı. Arkadaşları çoktan atlara binmiş olarak çarpışmaya hazırlardı, onları tuttu ve dedi ki, “zaferimizin Müslümanlarda uyandıracağı sevinci tartışmamız nedeniyle bozmamak gerekir. Öfkemi, Müslümanların aleyhine düşmanı memnun ederek bastırmak istemem”. Bunun üzerine, Frenklerden alınan bütün silah ve sancakları topladı, adamlarına onların elbiselerini giydirdi, sonra Frenklerin savundukları kalelere doğru yöneldi. Bunlar her seferinde kendi arkadaşlarının zafer kazanarak geldiğini sanıp, onları karşılamaya çıktılar. Sökmen onları katlediyor ve kaleyi alıyordu. Bu yöntemi birçok yerde tekrarladı”.

Harran zaferinin yankısı, İbn el-Kalanissi’nin alışık olunmayan bir şekilde heyecanlı tonunun tanıklık ettiği üzere muazzam olacaktır.

Bu, Müslümanlar için benzersiz bir zafer oldu. Frenklerin morali bundan etkilendi, sayıları azaldı, saldırı güçleri gibi silah donanımları da zayıfladı. Müslümanların morali güçlendi, bölgeyi savunma coşkuları arttı. İnsanlar bu zaferden ötürü birbirlerini kutladılar ve başarının Frenkleri terkettiğinden emin oldular”.

Hiç de sıradan olmayan bir Frenk, uğradığı bozgundan ötürü moralini kaybedecektir; bu Bohémond’dur. Birkaç ay sonra bir gemiye binecektir. Bir daha Arap topraklarında hiç görülmeyecektir.

Harran çarpışması, istilaların baş mimarını bu sefer ebediyen olmak üzere sahneden uzaklaştırmıştır. Bu çarpışmanın en önemli sonucu, Frenklerin doğu yönündeki ilerlemesini ebediyen durdurmuş olmasıdır. Ama tıpkı 1102’de Mısırlılar gibi, galipler başarılarının meyvalarını devşirme yeteneğinden yoksun olarak gözükmektedirler. Çarpışma alanından iki yürüyüş günü uzaklıkta olan Edessa’nın üzerine birlikte yürümek yerine, giriştikleri kavgadan sonra ayrılmışlardır.

 

Ve Sökmen kurnazlığı sayesinde çok önemli olmayan birkaç kaleyi ele geçirmişse de, Cüyûş Tancrède’e gafil avlanmış, arkada kalan adamlarından çoğu ona esir düşmüştür. Bunların arasında çok güzel genç bir prenses vardır ve Musul’un efendisi ona çok önem vermektedir, bu yüzden Bohémond ve Tancrède’e elçi göndererek, onu Edessa kontu II. Baudouin’le takas etmeye veya 15 bin altın dinar fidye ödemeye hazır olduğunu bildirmiştir.

Amca-yeğen birbirlerine akıl danışmışlar ve herşeyi tarttıktan sonra, Cüyûş’a parayı alıp arkadaşlarını esarette bırakmayı tercih ettiklerini söylemişlerdir. Baudouin’in esareti üç yıldan fazla sürecektir. Emirin, Frenk önderlerinin bu pek şövalyece olmayan cevaplarından sonraki duyguları bilinmemektedir. O kendi hesabına, üzerinde anlaşmaya varılan tutarı ödeyecek, prensesini geri alacak ve Baudouin’i yanında tutacaktır.

Fakat olay burada bitmemiştir. Frenklerle savaşın en ilginç bölümlerinden birine neden olacaktır.

Olay bundan dört yıl sonra, 1108 yılının Ekim ayının başında, artık sonuncularının da olgunlaştığı bir siyah erik bahçesinde geçer. Etraf, sonsuza kadar uzanan pek ağaçlı olmayan tepelerle tamamen çevrelenmiştir. Bu tepelerden birinin üstünde Tell Başir’in (Turbessel) surları ihtişamlı bir şekilde yükselmektedirler; bunların dibinde de karşı karşıya gelmiş iki ordu, pek olağan olmayan bir manzara sunmaktadır.

Kampların birinde, Antakya efendisi Tancrède, başlarını ve burunlarını kaplayan kafa zırhlarını kuşanmış ve kılıçlarını, gürzlerini veya bilenmiş baltalarını ellerinde sıkı sıkıya tutan binbeşyüz Frenk şövalye ve piyadesiyle çevrelenmiş olarak durmaktadır. Yanlarında da, Halep beyi Rıdvan’ın gönderdiği altı yüz Türk süvarisi uzun kargılarıyla durmaktadır.

Diğer kampta ise, örme zırhının üzerine kolağızları işlemeli uzun bir entari giymiş olan Musul emiri Cavlı vardır, ordusu üç tabura ayrılmış iki bin kişiden meydana gelmektedir: Solda Araplar, sağda Türkler ve ortada, aralarında Edessa kontu Baudouin ve Tell Başir’in efendisi Jocelin’in de bulunduğu Frenkler.

Antakya’daki devasa çarpışmaya katılmış olanlar, bundan on yıl sonra, atabey Kürboğa’nın yerine Musul valisi olan birinin Edessa’nın Frenk kontuyla bir anlaşma imzalayacağını ve Antakya’nın Frenk hükümdarıyla Halep’in Selçuklu beyi arasında kurulan bir ittifaka karşı onunla omuz omuza çarpışacağını hayal edebilir miydi? Açıkçası, Frenklerin Müslüman hükümdarcıkları arasındaki katliamcılık oyununa tamamen katılmalarını görmek için çok beklemek gerekmemiştir. Vakanüvisler buna hiç şaşırmışa benzememektedirler. İbn el-Esir’in şöyle dudağının ucundan gülümsediği ancak görülebilmektedir, ama Frenklerin ve ittifaklarının öyküsünü, tıpkı El-Kâmil fi el-Tarih (Mükemmel Tarih) adlı kitabı boyunca Müslüman hükümdarlar arasındaki sayısız çatışmayı aktarırken olduğu gibi, tonunu hiç değiştirmeden anlatmaktadır. Arap tarihçi, Baudouin Musul’da esirken, Tancrède Edessa’ya el koymuştur, bu da arkadaşının özgür kalmasında hiç de acelesi olmadığını göstermektedir diye açıklamaktadır. Hatta Cüyûş’un aklına, onu yanında mümkün olduğunca uzun tutması için birşeyler sokmuştur.

Fakat 1107’de bu emir devrilmiş, kont Musul’un yeni efendisi Cavlı’nın eline geçmiştir. Çok akıllı bir Türk maceracısı olan Cavlı, iki Frenk şefi arasındaki kavgadan yarar sağlayabileceğini hemen anlamıştır. Bunun üzerine Baudouin’i serbest bırakmış, ona itibarlı kişilere ait kıyafetlerden vermiş ve onunla bir ittifak yapmıştır. Ona öz olarak, “Sizin Edessa şehriniz tehdit altında, benim de Musul’daki durumum hiç garantili değil, yardımlaşalım” demiştir.

İbn el-Esir şöyle anlatacaktır:

Kont Baudouin, el-Komes Bardavil serbest kalır kalmaz, Antakya’da “Tankri”yi görmeye gitti ve ondan Edessa’yı kendine geri vermesini istedi. Tancrède ona otuz bin dinar, atlar, silahlar, elbiseler ve daha birçok şey teklif etti, ama kenti geri vermeyi reddetti. Ve Baudouin Antakya’dan öfke içinde ayrılınca, Tancrède onun müttefiki Cavlı’yla birleşmesini önlemek üzere onu izlemek istedi. Aralarında birkaç itiş kakış oldu, fakat her çarpışmadan sonra birlikte yemek yemek ve çene çalmak için toplanıyorlardı!

Musullu tarihçi, bu Frenkler deli demeye getirip. Şöyle sürdürmektedir:

Bu sorunu çözmeyi başaramadıkları için, onlar için bir cins imam olan patrik bir arabuluculuk girişiminde bulundu. Piskopos ve rahiplerden oluşan bir komisyon oluşturdu; bu komisyon, Tancrède’in amcası olan Bohémond’un ülkesine geri dönmeden önce, eğer esaretten geri dönerse Edessa’yı Baudouin’e geri vermesini tembih ettiğini belirlediler. Antakya’nın efendisi hakemlerin kararını kabul etti ve kont topraklarını geri aldı.

Zaferini Tancrède’in iyi niyetinden çok, Cavlı’nın müdahalesinden korkmasına borçlu olduğunu düşünen Baudouin, toprakları üzerindeki bütün Müslüman esirleri serbest bırakmış hatta İslamiyete herkesin önünde küfür eden hıristiyan memurlardan birini idam ettirmiştir.

Kontla emir arasındaki garip ittifaka öfkelenen tek yönetici Tancrède değildir. Rıdvan bey, Cavlı’nın ihtirasları ve kalleşliği konusunda uyarmak üzere Antakya’nın efendisine mektup yazmıştır. Bu emirin Halep’i ele geçirmek istediğini ve eğer bunu başarırsa, Frenklerin artık Suriye’de tutunamayacaklarını söylemiştir. Selçuklu beyinin Frenklerin güvenliğini düşünmesi epeyi tuhaftır, ama hükümdarlar dinsel veya kültürel engellerin ötesinde birbirlerini çok kolay anlamaktadırlar. Böylece, birincisine karşı yeni bir İslam-Frenk koalisyonu kurulmuştur. Bunun sonucu olarak, şu 1108 yılının Ekim ayında, Tell Başir surları karşısında şu iki ordu karşı karşıya gelmiştir.

Antakyalı ve Halepli askerler hızla avantajlı duruma geçmişlerdir. Cavlı kaçtı ve çok sayıda Müslüman Tell Başir’e sığındı, Baudouin ve kuzeni Jocelin burada onlara iyilikle davrandılar, yaralıları tedavi ettirdiler, onlara elbise verdiler ve evlerine götürdüler. Arap tarihçinin Baudouin’in şövalyece zihniyetine saygı sunması, Edessa’nın hıristiyan halkının kont hakkında sahip olduğu kanıyla zıtlaşmaktadır. Nitekim kontun yenildiğini öğrenen ve herhalde öldüğünü sanan kent Ermenileri, Frenk egemenliğinden kurtulma zamanının geldiğini düşünmüşlerdir. Öylesine ki, Baudouin geri döndüğünde başkentinin bir cins hemşehriler kurulu tarafından yönetildiğini görmüştür. Uyruklarının bağımsızlık isteklerinden kaygılanarak, aralarında çok sayıda rahibin olduğu önde gelen başlıca kişileri tutuklattırmış ve bunların gözlerinin oyulmasını emretmiştir.

Müttefiki Cavlı da, ayaklanmak için yokluğundan yararlanan Musul önde gelenlerine aynı şekilde davranmak isterdi. Ancak bundan vazgeçmek zorundaydı, çünkü bozguna uğraması itibarını sıfıra indirmişti. Artık kaderinin kıskanılacak bir yanı kalmamıştı: Toprağını, ordusunu, hazinesini kaybetmişti ve sultan Muhammed kellesine ödül koymuştu. Fakat Cavlı yenildiğini kabul etmiyordu. Tüccar kılığına girmiş, Isfahan sarayına gitmiş ve kefeni elinde olduğu halde birdenbire sultanın tahtı önünde yerlere kapanmıştı. Duygulanan Muhammed onu affetmeyi kabul etmiş, bir süre sonra da İran eyaletlerinden birine vali olarak atamıştır.

Tancrède’e gelince, 1108 zaferi onu şansının zirvesine taşımıştır. Antakya prensliği, Türk, Arap, Ermeni veya Frenk bütün komşularının çekindikleri bölgesel bir güç haline gelmiştir. Rıdvan bey, artık dehşet içindeki bir bağımlıdan başka birşey değildir. Bohémond’un yeğeni kendine “büyük emir” dedirtmektedir.

Frenklerin Kuzey Suriye’deki varlıklarını onaylayan Tell Başir çarpışmasından yalnızca birkaç hafta sonra, Şam beyliğinin Kudüs’le ateşkes anlaşması imzalama sırası gelmiştir: İki başkent arasındaki tarımsal alanın gelirleri üçe bölünecektir, üçte biri Türklere, üçte biri Frenklere, üçte biri köylülere, diye kaydetmektedir İbn el-Kalanissi. Bu temele dayalı bir protokol yapılmıştır. Bundan birkaç ay sonra, Şam yeni bir anlaşmayla daha da büyük bir alanı kaybetmiştir: Lübnan dağının doğusundaki zengin Bekaa vadisi de Kudüs krallığıyla paylaşılmıştır. Fiili durumda, Şamlılar tamamen güçsüz bırakılmışlardır. Hasatları Frenklerin insafına kalmıştır ve ticaretleri, artık Cenevizli tüccarların egemen olduğu Akkâ limanı üzerinden transit yapılmaktadır. Suriye’nin hem kuzeyinde, hem de güneyinde Frenk işgali gündelik bir gerçek haline gelmiştir.

Fakat Frenkler burada durmamışlardır. 1108’de, Kudüs’ün düşmesinden bu yana en geniş çaplı yayılma hareketine başlamak üzeredirler. Sahildeki bütün büyük kentler tehdid altındadır ve yerel güçlülerin artık kendilerini savunmaya ne mecalleri, ne de istekleri vardır.

Hedefteki ilk av Trablusşam’dır. Saint-Gilles, daha 1103’te kentin civarına yerleşmiş ve şehir halkının hemen onun adını verdikleri bir kale inşa ettirmiştir. İyi korunan “Saint-Gilles kalaat”ı, XX. yüzyılda hâlâ modern Trablusşam kentinin merkezinde durmaktadır. Ancak Frenkler geldiğinde, kent, bu ünlü kalenin girişini denetim altında tuttuğu bir yarımadanın ucunda yer alan el-Mina adlı liman mahallesiyle sınırlıdır. Hiçbir kervan, Saint-Gilles’in adamlarına yakalanmadan Trablusşam’a giremez, oradan çıkamaz.

Kadı Fahrülmülk, başkentini boğmakla tehdid eden kaleyi ne pahasına olursa olsun yıkmak istemektedir. Askerleri, her gece bir muhafızı bıçaklamak veya inşa halindeki bir sur bedenine zarar vermek için harekât düzenlemektedirler, ama en seyirlik eylem 1104 Eylülünde gerçekleştirilmiştir.

 

Trablus garnizonundaki bütün askerler kadının komutası altında bir huruç yapmış, birçok Frenk savaşçısı öldürülmüş ve kalenin kollarından biri yakılmıştır. Saint-Gilles’de tutuşan çatılardan birinin üstünde gafil avlanmıştır. Ağır bir şekilde yanmış, beş ay sonra korkunç acılar içinde ölmüştür. Can çekişirken, Fahrülmülk’ün elçilerini görmek istemiş ve onlara bir pazarlık önermiştir: Trablusşamlılar kaleye saldırmaktan vazgeçerlerse, Frenk şefi yolcu ve mal trafiğine artık zarar vermeyecektir. Kadı bunu kabul etmiştir.

Garip bir uyuşma! Bir kuşatmanın amacı, insan ve erzak dolaşımını önlemekten başka nedir ki? Fakat kuşatanlarla kuşatılanlar arasında adeta olağan ilişkiler kurulmuş gibi bir izlenim alınmaktadır. Bu anlaşmanın sonrasında Trablus limanı yeniden canlanmaya başlamış, kervanlar Frenkler’e bir vergi ödeyerek gidip gelmeye başlamışlardır ve Trablus’un önde gelen kişileri düşman hatlarını ellerindeki geçiş belgeleriyle aşmaktadırlar. Gerçekte ise, savaşan iki taraf beklemektedir. Frenkler, Cenova veya Konstantinopolis’ten bir hıristiyan donanmasının gelerek, onların kuşatma altındaki kente saldırmalarına olanak sağlıyacağını ummaktadırlar. Bundan haberdar olan Trabluslular da, bir Müslüman ordusunun yardımlarına gelmesini beklemektedirler. En etkin destek Mısır’dan gelebilir. Fatımi halifeliği, müdahalesi Frenklerin cesaretini kırmaya yetecek büyük bir deniz gücüdür. Fakat Trablus ile Kahire efendileri arasındaki ilişkiler bir kez daha berbat durumdadır. El-Efdal’in babası, kadının ailesinin kölesi olmuştur ve efendileriyle çok kötü ilişkiler içinde olmuşa benzemektedir. Vezir, Fahr’a karşı olan hıncını ve onu aşağılama arzusunu hiçbir zaman saklamamıştır; Fahr da kendi cephesinden, kaderini el-Efdal’in eline teslim etmektense, kentini Saint-Gilles’e bırakmayı tercih etmektedir. Kadının Suriye’de müttefik bulması olanaksızdır. Yardımı başka yerlerde araması gerekmektedir.

Harran zaferinin haberleri ona Haziran 1104’te ulaşınca, hemen emir Sökmen’e bir haberci göndererek, Frenkleri Trablus’tan kovarak zaferini taçlandırmasını istemiştir. Teklifini desteklemek üzere ona büyük miktarda altın sunmakta ve seferin bütün masrafını yüklenmektedir. Harran galibi tahrik olur. Büyük bir ordu toplayıp Suriye’ye yönelir. Fakat Trablusşam’a dört günlük mesafeye geldiğinde, ağır bir anjin onu bitkin düşürür. Birlikleri dağılır. Kadı ile uyruklarının moralleri sıfıra iner.

Fakat 1105’te gene bir umut ışığı belirir. Sultan Berkyaruk veremden ölmüştür, bu da Frenk istilasının başından beri Selçuklu imparatorluğunu felceden kardeş kavgasına son verir. Artık Irak, Suriye ve Batı İran’da tek bir hükümdar olacaktır, “dünyanın ve dinin kurtarıcısı sultan Muhammed İbn Melikşah”. Yirmi dört yaşındaki bu Selçuklu hükümdarının taşıdığı ünvan, Trabluslular tarafından üzerindeki anlamıyla alınmıştır. Fahrülmülk sultana haber üstüne haber yollar ve ondan vaad üstüne vaad alır. Fakat hiçbir yardım ordusu gözükmez.

Bu arada kentin ablukası sıklaşmaktadır. Saint-Gilles’in yerine kuzenlerinden “el-Zerdani”, Cerdagne kontu geçmiştir, o da kuşatma altındakilerin üzerindeki baskısını artırmaktadır. Erzak karayolundan giderek daha zor gelmektedir. Zahire fiyatları başdöndürücü bir hızla artmaktadır: Yarım kilo hurma bir altın dinara satılmaktadır ki, bu olağan durumda bir aileyi birçok hafta boyunca geçindirecek bir tutardır. Halkın çoğu, Sûr, Hıms veya Şam’a göçetmenin peşindedir. Bazı Trabluslu önde gelen kişiler, bir gün el-Zerdani’yle görüşmeye gitmişler ve lütfuna nail olmak üzere, kentin hâlâ sürmekte olan bazı iaşe edinme yollarını ona bildirmişlerdir. Fahrülmülk bunun üzerine, hainleri kendine teslim etmesi için hasmına akıl almaz miktarda para önermiştir. Fakat kont reddetmiştir. Ve ertesi sabah bu adamlar, bizzat düşman kampının içinde boğazlanmış olarak bulunmuşlardır.

Bu başarıya rağmen, Trablus’un durumu bozulmaya devam etmektedir. Yardımlar hep beklenmekte ve bir Frenk filosunun yaklaştığına ilişkin ısrarlı söylentiler dolaşmaktadır.

Umutsuzluk içinde Fahrülmülk, Bağdat’a bizzat gidip, davasını sultan Muhammed ve halife el-Mustazhirbillah’a anlatmaya karar verir. Yokluğu esnasında yerine kuzenlerinden biri bakacaktır ve orduya altı aylık ücretleri peşinen ödenmiştir. Beş yüz atlı ve piyadeden oluşan büyük bir maiyet hazırlatmıştır, ayrıca kafilede her tür hediye taşıyan hizmetkârlar da vardır: İşlemeli kılıçlar, safkan atlar, nakışlı hilatler ve Trablus’a özgü kuyumculuk işleri. Kentten, uzun bir kafileyle birlikte Mart 1108 sonuna doğru ayrılır. Bu olayları yaşamış tek vakanüvis olan İbn el-Kalanissi, Trablus’tan kara yoluyla çıktı, diye açıkça belirtmektedir. Böylece kadının, onların hatlarından geçerek onlara karşı kutsal savaş çağrısı yapmaya gitmek için Frenklerden izin aldığını imâ etmektedir. Kuşatılanlarla kuşatanlar arasında ilginç bağlantılar olduğundan, bu olasılığı dışlamak mümkün değildir. Fakat kadının Beyrut’a gemiyle gidip, karayoluna ancak buradan itibaren düşmüş olması akla daha yakındır.

Her ne olursa olsun, Fahrülmülk önce Şam’da durur. Trablus’un efendisi Dukak’tan müthiş tiksinmektedir, ama beceriksiz Selçuklu beyi, muhtemelen zehirlenerek kısa bir süre önce ölmüştür ve kent artık onun varisi olan atabey Tuğtekin’in elindedir. Eski bir köle olan bu adam topaldır ve Frenklerle olan ikircikli ilişkileri, Suriye siyaset sahnesine yirmi yıldan daha uzun bir süre egemen olacaktır. İhtiraslı, kurnaz, utanması olmayan bu Türk asker, tıpkı Fahrülmülk gibi olgun ve gerçekçi bir adamdır. Dukak’ın kindar tavırlarını bir yana bırakarak, Trablus’un efendisini hararetle karşılar, şerefine büyük bir şölen verir ve hatta onu özel hamamına davet eder. Kadı bu iltifatları takdirle karşılar, fakat surların dışında konaklamayı tercih eder, güvenin de bir sınırı vardır.

Bağdat’ta daha da görkemli bir şekilde karşılanır. Trablus’un İslam alemindeki saygınlığı büyük olduğundan, kadıya büyük bir hükümdar muamelesi yapılır. Sultan Muhammed ona, Dicle’den geçmesi için kendi kayığını gönderir. Teşrifat sorumluları Trablus’un efendisini yüzen bir salona götürürler, bunun dip tarafındaki nakışlı bir minderin üzerinde olağan olarak sultan oturmaktadır. Fahrülmülk yan tarafa, konukların yerine oturur, ama saraylılar seğirterek onu iki kolundan yakalarlar; hükümdar konuğunun kendi minderine oturması için bizzat ısrar etmiştir. Kadı saraydan saraya konuk edilerek, sultan, halife ve onların yardımcıları tarafından kentin kuşatılması hakkında sorguya çekilir, bu arada bütün Bağdat onun Frenklere karşı cihaddaki kahramanlığını övmektedir.

Fakat siyasal konulara gelinip de, Fahrülmülk Muhammed’den Trablus’u kurtarmak üzere bir ordu göndermesini istediğinde, İbn el-Kalanissi’nin muzipçe aktardığı üzere, sultan önce gelen emirlerden birkaçına, Fahrülmülk’ün kentini kuşatanları püskürtmek üzere onunla birlikte gitmelerini emretti; seferî birliğe, Cavlı’nın elinden kurtarmak üzere Musul’da biraz duraklamasını ve bunu yaptıktan sonra Trablus’a gitme görevini verdi.

Fahrülmülk yıkılır. Musul’daki durum öylesine karışıktır ki, çözmek için yıllar gerekir. Ama bundan da önemlisi, kent Bağdat’ın kuzeyindedir, oysa Trablus tam batıdadır. Eğer ordu yolunu böylesine saptırırsa, başkentini kurtarmak üzere asla zamanında yetişemeyecektir. Kent her an düşebilir diye ısrar eder. Fakat Sultan anlamazlıktan gelmektedir. Selçuklu imparatorluğunun çıkarları, Musul sorununa öncelik vermeyi gerektirmektedirler. Kadı, hükümdarın bazı danışmanlarını altınla satın almak gibi herşeyi istediği kadar denese de, boşuna; ordu önce Musul’a gidecektir. Fahrülmülk dört ay sonra dönüş yoluna koyulduğunda, hiçbir tören yapılmamıştır. Artık kentini muhafaza edemeyeceğine kani olmuştur. Henüz bilmediği, onu zaten kaybetmiş olduğudur.

Ağustos 1108’de Şam önlerine vardığında, ona hüzünlü bir haber verilir. Uzun zamandır yok olmasından moralleri bozulan Trablus’un önde gelenleri, kenti Frenklere karşı korumaya söz veren Mısır’ın efendisine yönetimi vermeyi kararlaştırmışlardır.

 

El-Efdal yiyecek dolu gemilerle birlikte, kent yönetimini eline alan bir de vali göndermiştir. Bu vali ilk iş olarak Fahrülmülk’ün ailesini, yandaşlarını yakalatmış; hazinesine mobilyalarına ve kişisel eşyalarına el koymuş, bunların hepsini gemiyle Mısır’a göndermiştir.

Vezir, talihsiz kadının üzerine böyle çökerken, Frenkler de Trablus’a karşı son saldırıyı hazırlamaktadırlar. Komutanlar, kuşatma altındaki surların dibine birer birer gelmişlerdir. Hepsinin efendisi Kudüs kralı Baudouin buradadır. Bu olay nedeniyle Edessa kontu Baudouin ile barışan Antakya’nın efendisi Tancrède buradadır. Ayrıca Saint-Gilles ailesinin iki üyesi, el-Zerdani ile ölü kontun öz oğlu da buradadır. Vakanüvisler ona İbn Saint-Gilles demektedirler ve ülkesinden onlarca Ceneviz gemisiyle yeni gelmiş bulunmaktadır. Her ikisinin de Trablus’ta gözü vardır, ama Kudüs kralı onları kavgalarını ertelemeye zorlayacaktır. Ve İbn Saint-Gilles, hasmını katlettirmek için çarpışmanın sonunu bekleyecektir.

1109 Martında, karadan ve denizden eşgüdümlü bir saldırı için herşey hazıra benzemektedir. Trabluslular bu hazırlıkları korkuyla gözlemekte, ama umutlarını kaybetmemektedirler. El-Efdal onlara, şimdiye kadar gördüklerinin hepsinden daha güçlü bir donanmayla birlikte, yeteri kadar yiyecek, savaşçı ve bir yıl yetecek kadar savaş malzemesi göndermeye söz vermemiş midir?

Trabluslular, Ceneviz teknelerinin Fatımi donanması görünür görünmez kaçacaklarından kuşku duymamaktadırlar. Ama zamanında gelmeleri gerekir.

İbn el-Kalanissi, Frenkler yazın başında Trablus’a tüm güçleriyle saldırmaya başlayarak, hareketli kulelerini surlara yaklaştırdılar. Kent halkı, karşı koymak zorunda olduğu saldırının şiddetini görünce cesaretini yitirdi, çünkü kaybedeceğinin kesin olduğunu anladı, zahire tükenmişti ve Mısır donanması gelmekte gecikiyordu. Rüzgârlar, işlerin sonunu belirleyen tanrının isteğiyle ters yönde esiyorlardı. Frenkler güçlerini katladılar ve zorlu bir mücadeleden sonra kenti aldılar, diye anlatmaktadır. 12 Temmuz 1109’da. İki bin gün süren direnmeden sonra; kuyumculuk ve kütüphaneler, cesur denizciler ve okumuş kadılar kenti Batılı savaşçılar tarafından harap edilmiştir. Darül-ilm’deki yüz bin cilt kitap yağmalanmış, sonra “kafir” kitapları yoketmek üzere yakılmışlardır. Şamlı vakanüvise göre, Frenkler kentin üçte birinin Cenevizlilere, üçte ikisinin de Saint-Gilles’in oğluna verilmesine karar verdiler. Kral Baudouin’in hoşuna giden herşey bir kenara ayrıldı. Bundan sonra, kent halkının çoğu köle olarak satıldı, diğerleri mallarına el konularak kentten kovuldular. Bunların çoğu Sûr limanına gidecektir. Fahrülmülk hayatının geri kalanını Şam yakınlarında geçirecektir.

Ya Mısır donanması? İbn el-Kalanissi, Sûr’a, Trablus’un düşmesinden sekiz gün sonra, tanrının halkı cezalandırmasından ötürü herşey bitmişken varmıştır, diye aktarmaktadır.

Frenkler, ikinci av olarak Beyrut’u seçmişlerdir. Sırtını Lübnan dağına vermiş olan kent, çam ormanlarıyla çevrelenmiştir. Bu ormanlar özellikle Mezraatül-Arab Resülnabeh bölgelerinde yoğundur ve istilacılar, kuşatma makineleri yapımı için gerekli tahtayı buralardan sağlayacaklardır. Beyrut, Trablus’un ihtişamının çok uzağındadır ve mütevazi villalarını, mermer kalıntılarının antik Berytus’un zemininde hâlâ yer aldığı Roma saraylarıyla kıyaslamak çok zordur. Ama gene de limanı sayesinde nisbeten refah içindedir. Beyrut limanı, aziz Georges’un ejderhayı yendiğine inanılan çıkıntının üzerinde yer almaktadır. Şamlıların göz diktiği, Mısırlılar tarafından ihmalkâr bir şekilde elde tutulan kent, sonunda 1110 Şubatından itibaren Frenklerle kendi olanaklarıyla mücadele etmeye başlamıştır. Kentteki beş bin insan, umutsuzluğun verdiği güçle savaşarak, kuşatıcıların ahşap kulelerini birbiri ardına yoketmiştir. İbn el-Kalanissi, Frenkler ne daha önce, ne de daha sonra bundan daha sert bir çarpışma gördüler, diye haykırmaktadır. İstilacılar bunu affetmiyeceklerdir. Kenti 13 Mayısta alınca, gözü dönmüş bir katliama girişmişlerdir. İbret olsun diye.

Ders alınmıştır. Ertesi yaz Frenk krallarından biri (Şamlı kronikçiyi, uzak Norveç kralı Sigurd’u tanımadığından ötürü eleştirmek mümkün müdür?) hac ziyareti yapmak ve İslam ülkesinde savaşmak üzere, asker dolu altmıştan fazla tekneyle deniz yolundan geldi. Kudüs’e doğru giderken, Baudouin onu karşılamaya çıktı ve Sayda limanını birlikte denizden ve karadan kuşattılar. Burası Fenikelilerin antik Sidon kentidir. Tarih boyunca birçok kereler yıkılan ve yeniden inşa edilen surları, Akdeniz’in dalgaları tarafından sürekli dövülen devasa taş bloklarıyla bugün hâlâ etkileyici bir şekilde durmaktadırlar. Fakat Frenk istilasının başlangıcında büyük cesaret göstermiş olan kent halkının artık dövüşmeye isteği yoktur, çünkü İbn el-Kalanissi’ye göre, Beyrut’un kaderine uğramaktan korkmaktadır. Bu yüzden Frenklere, kadılarıyla birlikte önde gelen kişilerden oluşan bir heyet göndererek, Baudouin’den aman dilemişlerdir. O da taleplerini kabul etmiştir. Kent, 4 Aralık 1110’da teslim olmuştur. Bu kez katliam olmayacak, ama zaten mütleciyle dopdolu olan Sûr ve Şam’a doğru büyük bir göç yaşanacaktır.

On yedi ay içinde Trablusşam, Beyrut ve Sayda, Arap dünyasının en ünlü üç kenti alınmış ve tahrip edilmiş, halkları katledilmiş veya sürülmüş; emirleri, kadıları, yasa adamları öldürülmüş veya sürgüne zorlanmış; camileri saldırıya uğramıştır. Frenklerin kısa bir süre sonra Sûr’a, Halep’e, Şam’a, Kahire’ye, Musul’a veya Neden olmasın? Bağdat’a girmelerini önleyebilecek bir güç hâlâ var mıdır? Direnme isteği hâlâ var mıdır? Müslüman yöneticiler arasında kesinlikle yoktur. Ama Batılı savaşçı hacılar tarafından on üç yıldır aralıksız sürdürülen kutsal savaş en fazla tehdid altında olan kentlerin halkları arasında etkisini göstermeye başlamıştır: Uzun zamandan beri resmi söylevleri süsleyen bir slogandan başka birşey olmayan cihad yeniden ortaya çıkmaktadır. Bazı mülteci grupları, bazı şairler, bazı din adamları tarafından yeniden dile getirilmektedir.

İşte bunlardan biri olan, kısa boylu ve kocaman sözler eden Halepli bir kadı, Abdülfadl İbn el-Haşab, inatçılığı ve karakter gücüyle, uyuyan bir dev halindeki Arap dünyasını uyandırmaya karar vermiştir. Halka yönelik ilk eylemi, bundan on iki yıl önce el-Haravi’nin Bağdat caddelerinde yol açtığı rezaleti tekrarlamak olmuştur. Bu kez gerçek bir ayaklanma çıkacaktır.

AMİN MAALOUF

ARAPLARIN GÖZÜYLE HAÇLI SEFERLERİ

Çeviren: Mehmet Ali Kılıçbay