Türklerde Din Anlayışı
Bütün toplumlar gibi Türkler de tarih boyunca çeşitli dinleri kabul etmişlerdir. Ancak bilindiği gibi Türkler, tarih boyunca hiçbir zaman bütün Türklük dairesi halinde bir tek dini kabul etmemişlerdir. Bir Türk boyu bir dini kabul etmişken, başka bir boyun farklı bir dini kabul ettiği sıklıkla görülmüştür. Çünkü Türklük birçok farklı boydan oluşan çok geniş bir dairedir. Bu nedenle Türk boylarının sosyal ve kültürel hayatlarında bazı farklılıkların olması normaldir. Ancak bu farkların çok derin olmadığını da belirtmek gerekir. Zaten derin farklar olsa, bu boyları aynı kültür dairesi içine almak mümkün olamazdı.
Bununla beraber Türkler tarihte en çok din değiştiren milletlerden biridir. Bize göre bu durumun temel sebebi, Türklerin aşırı taassup sahibi bir millet olmamasıdır. Ayrıca Türkler, yaşadıkları dönemde, hüküm sürdükleri coğrafyada, akıllarının kabul ettiği, yaşam biçimlerine uyan ve bazen de sosyal ve siyasi amaçlarına uyan dinleri kabul etmişlerdir. Yine bazı dönemlerde de daha üstün bir medeniyete ait olduğunu düşündükleri dinlere, daha ileri bir medeniyete sahip olmak amacıyla girmişlerdir.
Dikkat edilirse Türklerin, akıllarının kabul ettiği ve yaşam biçimlerine uyan dinleri kabul ettiğini belirttik. Ancak bu geçişler çok da kolay olmamıştır. Burada İslamiyet’e geçiş en önemli yanlış bilinen örnektir. Bilindiği gibi, İslamiyet de Türklerin seçtiği bu dinlerden biridir. Zaman zaman ileri sürüldüğü gibi Türkler, İslam dinini, sadece Gök Tanrı inancına benziyor diye kabul etmemişlerdir. Bugün birileri bize gelse, bakın bizim bir dinimiz var, o da sizinki gibi tek tanrılı. Peygamberi de var, sizinkine çok benziyor dese, herhalde hiç birimiz bu din bizim dinimize benziyor, hadi o dini kabul edelim demeyiz. Hatta böyle bir durum olsa, gelen insanlara aşırı tepkiler bile gösterebiliriz. Türklerin İslamiyet’i kabulü, sadece İslam dini ile Gök Tanrı dininin biri birine benzemesi sonucu, bir günde olmamıştır. Bu değişimi özellikle ve sadece bu noktaya bağlamak pek sağlıklı bir değerlendirme değildir. Türklerin farklı dinlere geçmelerinin en önemli iki sebebi, belirttiğimiz gibi Türklerde aşırı taassubun olmaması ve kağanların din değiştirmesiydi. Halkın dini, hükümdarın dinidir gerçeğine uygun olarak, Kağan din değiştirince halk da onun seçtiği dini daha çabuk, daha büyük gruplar halinde kabul ediyordu. Bu kabulün de en önemli sebebi yine Gök Tanrı inancına dayanmaktaydı. Gök Tanrı’nın yeryüzünü yönetmek üzere görevlendirdiğine inanılan kağan din değiştirince, halk da inançları gereği ona uyuyordu. Birazdan daha detaylı değineceğimiz hakanın kut sahibi olduğu düşüncesi, İslamiyet’in veya başka dinlerin kabulünden sonra da pek değişmemiştir. İslamiyet’e geçiş de kağanların Müslüman olmasıyla hızlanmıştır.
Kağanın din değiştirmesinin en tesirli örneği Uygurlarda yaşanmıştır. Hiçbir şekilde Türk yaşam biçimine, Türk devlet felsefesine uymayan Mani dinine geçiş, bilindiği gibi Uygurlar döneminde yaşanmıştır. Uygurların bu dini seçmelerinin sonuçları çok iyi biliniyor. Bir de bu keskin değişimin nedenlerine bakmak gerekli diye düşünüyoruz.
O yıllarda çeşitli iç ve dış nedenlerle sık sık karışıklar yaşayan Çin’e, isyanların bastırılmasında ciddi destek veren Uygurlar, bu başarılarının neticesinde Çin’in kendi isteğiyle verdiği ganimetler elde etmişlerdir. Yıllar boyu bu yüklü ganimetlerle zenginleşmenin neticesinde Bögü Kağan, bozkır yaşantısını bırakarak, medeni, yerleşik bir düzene geçme isteği duymuştur. Ancak bu değişikliği bir anda yapmak gerçekten zordu. Bögü Kağan o dönemde sarayına gelen Mani rahipleri ile tanışınca, Mani dinine geçmenin, bu hedefi gerçekleştirmek için iyi bir araç olduğunu görmüştür. Mani dininin insanları yerleşik hayata zorlayan kuralları neticesinde, yüzyıllardır hayvancılık yapan Türkler bir anda tarım toplumu olmuş ve haliyle yerleşik hayata geçmişlerdir. Mani dininin her çeşit öldürmeyi yasaklaması sonucu Uygurlar mecburen tarım toplumu olmuştur. Bu değişim neticesinde Bögü Kağan istediği yerleşik toplumu kurmuştur. Kağan, Maniheizm’i resmi din olarak ilan edince, çok hızlı bir şekilde olmasa da, halkın büyük kısmı bu değişikliğe uymuştur. Çünkü Türklerde, hele de bozkır toplumunda, kağanın kutsal bir anlamı, mistik bir gücü vardı. Göğün yerdeki temsilcisi kağanın yaptığı her şey halk tarafından doğru kabul edildiğinden, böylesi değişikliklere karşı toplumsal tepkiler pek görülmemiştir. Burada dikkat edilmesi gereken bir diğer nokta, din değiştirirken bile, kadim Gök Tanrı inancının etkili olmasıdır. Kağan, göğün temsilcisidir ve Gök Tanrı’nın isteği kağan vasıtasıyla halka ulaşmıştır ve kabul edilmelidir. Burada merhum Bahaeddin Ögel’in Çin kaynaklarına dayandırdığı bir alıntı ile bu düşünceyi netleştirmek istiyoruz: Ögel, Türk Kültürünün Gelişme Çağları adlı eserinde şöyle demektedir: “Hun hakanının aile ve soyu Luanti boyudur. Devleti, Hun hakanını, Tengri Kut Şanyü unvanı ile anar. Hunlar göğe Tengri; oğula ise kut derlerdi. (Hakanlık unvanı olan) Şanyü ise, geniş ve büyük demektir. Böylece göğü anlatmak isterler. Şanyü, gök gibi büyük ve geniş demektir. Bu anlayış sadece Hunlara has olmayıp, hemen hemen bütün Türk boylarında vardı. İşte bu nedenle kağanın yaptıklarının tanrısal anlamları vardır ve kağana karşı gelmek, göğe isyan demekti. Din değiştirirken bile, Gök Tanrı dinine ait bu anlayış her zaman etkili olmuştur. Hatta bu etki, Karahanlı Devleti hükümdarı Satuk Buğra Han’ın İslamiyet’i kabul etmesi sırasında da görülmüştür. Daha önce yaklaşık iki yüz yıl, bireyler veya küçük gruplar halinde Müslüman olan Türkler, bir hükümdarın Müslüman olmasıyla, daha geniş kitleler halinde ve daha hızlı bir biçimde İslam dinine girmişlerdir. Bu örnekler ışığında, Türklerin din değiştirmesinde en önemli etkenin, kağanın din değiştirmesi olduğunu söyleyebiliriz. Bu da kadim Gök Tanrı inancının bir sonucudur.
Türkler kolay din değiştirse de kendi bünyelerine uymayan dinleri, geniş Türk toplulukları arasında ve uzun müddet kabul edememişlerdir. Yine Maniheizm ve Budizm bu duruma örnek gösterilebilir. Bu dinler Uygurlar ve Tabgaçlar dışında pek taraftar bulamamıştır. Etkileri de uzun sürmemiştir. Maniheizm Uygurlar arasında, XIV-XV. Yüzyıllardan sonra pek görülmemiştir. Hıristiyanlık ve Musevilik de bu duruma örnektir. Bu noktada Gök Tanrı ve İslamiyet arasındaki benzerlik tekrar gündeme gelebilir. İslam dini, Gök Tanrı dinine benzediği ve Türklerin yaşam biçimlerine uyduğu için yüzyıllarca pek çok Türk boyu arasında yayılma alanı bulmuştur diyebiliriz.
Bunun yanında Türklerde, din değişikliklerine rağmen, İslamiyet’in kabul edildiği dönemler de dâhil olmak üzere, töre hukukunun ve törenin her türlü yaptırımın üzerinde olduğunu görmekteyiz. Toplum hayatı töre ile düzenlemiştir. Bozkır hayatında dini kurallardan önce töre geçerlidir. Bozkır şartlarında toplumda yozlaşmaların, çarpıklıkların etkisi yerleşik toplumlara göre daha fazla olur. En küçük bölünme, iç karışıklıklar ağır sonuçlar yaratır. Çünkü bozkırda en önemli güç, verimli insandır. İnsan gücü, ekonomiden orduya her alanda gereklidir. Bozuk toplum düzeni sebebiyle ortaya çıkan kargaşa ortamındaki düzensizlik ve insan kaybı, önemli oranda güç kaybı demektir. Bu nedenle bozkır hayatında, toplum hayatının aileden başlayarak sert kurallarla düzenlenmesi gerekir. Bu kurallar da Türklerin o dönemlerde kabul ettiği dinlerin kurallarından çok daha ağırdır. Örneğin bozkır kültürünün egemen olduğu dönemlerde diğer toplumlarda farklı cezaî uygulamaları olan hırsızlığın, Türk toplumundaki cezası ölümdü. Bozkır hukukunda buna benzer pek çok sert uygulama vardır. Çünkü bozkır topluluklarını bir arada tutan kuvvet otoritedir. Ancak din ve törenin sınırları birbirlerine karışmamış, biri diğerine üstün hale getirilmemiştir.
Sert kurallarla düzenlenmiş toplum düzeni ile Türkler, her dönemde önemli bir güç olmuşlardır. Bu düzen neticesinde oluşan yaşam biçiminde dinin etkisi tabiî ki olmuştur, ancak temel etkenin, düzenleyicinin din olmadığını düşünmekteyiz. Türkler pek çok kez din değiştirmişlerdir ancak töreleri değişmemiştir. İslamiyet’in kabulü ile birlikte, töre İslam şeriatına uygun hale getirilmiştir. Türk töresi ile İslam dini arasında pek çok benzerliğin olması bu uygulamayı kolaylaştırmıştır. İslamiyet veya başka bir din kabul edildiğinde, Türk töresi yok olmamıştır. Türkler törelerine bu şekilde sahip çıktıkları için, farklı coğrafyalara yayılmalarına rağmen temel özelliklerini kaybetmemişlerdir. Töre hiçbir zaman dışlanmamıştır. Tam tersine hangi şartlarda olursa olsun, töreye bağlı kalınmıştır. İşte bundan dolayı, İslamiyet’i kabul eden Türkler, Arap kültürü içinde yok olmamışlar, kendilerine has bir İslam anlayışı geliştirmişlerdir. Tabii ki asimile olan, değerlerini kaybeden Türk toplulukları olmuştur ancak bunlar başlarında güçlü idarecileri olmayan küçük gruplardır. Yani başlarındaki otoriteyi kaybeden bozkır toplulukları, törelerini ve dolayısıyla benliklerini kaybetmişlerdir.
Bilindiği gibi, İslam öncesi dönemde Türklerin dini konusunda, en önemli kaynaklar Arap, Çin ve Bizans kaynaklarıdır. Bu kaynaklar dikkatli değerlendirildiklerinde, araştırmacılara önemli bilgiler ve ipuçları sunarlar. Bu noktada büyük öneme haiz Arap kaynakları arasında, Türklerin dini hakkında en tafsilatlı bilgi veren İbn Fazlan ve Gerdizi’dir. İlk İslam kaynakları, Türklerin dinleri hakkında açıklayıcı bir şey söylemezler. Türkler için kâfir, müşrik gibi genel ifadeler kullanırlar. Örneğin Ya’kubi, Kitab El-Buldan’da Türk ülkelerine “şirk diyarı” demektedir.
Bu tip ifadelere daha sonraki dönemlerde de rastlanmaktadır ancak bu duruma alınmamak gerekir. Çünkü bu kaynaklar bütün Türk tarihini kapsamamaktadır ve bütün dinler kendilerini dışında olan inanç sistemlerine şirk veya kâfir demektedirler. Elbette bu değerlendirmeler de İslamiyet’in yayılmaya başladığı ilk yıllar ile ilgilidirler. Ayrıca bu dönemlerde Türk boyları arasında farklı dinlere rastlanmaktaydı. Bir Türk boyu Budizm’i benimsemişken başka bir Türk boyun Gök Tanrı dinini seçtiği görülmektedir. Bu nedenle bir kaynakta rastlanan Türkler ile ilgili herhangi bir bilgiyi, bütün Türk boylarına mal etmemek gerekir. Ayrıca inanç yönünden zayıf topluluklar da mevcuttu. Bunu da kabul etmek gerekir. Bu dinlere göre daha sistemli ve üstün bir din olan İslam dinine mensup olan Arapların, diğer toplulukları müşrik olarak nitelendirmesi de doğal karşılanmalıdır. Bunun yanında Arap toplumlarında her zaman görülen, Emeviler döneminde zirveye ulaşan, bugün de zaman zaman karşılaştığımız Arap ırkını diğer toplumlardan üstün görme huyu da bu konuda etkilidir. Hatta bazı dönemlerde Araplar arasında, Türkleri rakip olarak gördükleri için, İslam dinine Türkleri kabul etmeme, onları bu inançtan uzaklaştırma eğilimi dâhi görülmüştür. Neyse ki İslam dinine geçiş şahısların onayına bağlı değildir. Türklerin Müslüman olmasıyla İslamiyet, Arap Yarımadası’na sıkışıp kalmaktan kurtulmuş ve diğer toplumlar arasında da yayılma alanı bulmuştur.
Bütün bu nedenleri birleştirdiğimizde, Arap kaynaklarında da öznel yaklaşımlara rastlanmaktadır. Bu nedenle bu kaynaklar mutlaka mukayeseli olarak değerlendirilmelidir.
Gök Tanrı Dininin Kaynağı
Bilindiği gibi tarih, yakın geçmiş ve uzak geçmiş olarak da tasnif edilmektedir. Yakın geçmişe ait belge ve bilgiler daha canlı olduğundan, hayatın hemen her alanına ait bilgileri daha net olarak tespit etmek mümkündür. Fakat uzak geçmişe ait belge ve bilgilerin çoğu, zamanın ve tabiatın şartlarına dayanamadığından yok olduğu gibi, var olan belge ve bilgilerin tahlili daha da zorlaşmaktadır. Böyle olunca geçmişe dair bilgileri kesin olarak belirlemek de güçleşmektedir. İşte bu nedenle, daha yakın geçmiş için kaynak olarak kullanılamayacak destan, deyiş, efsane gibi materyaller uzak geçmiş araştırmaları için önemli kaynaklar haline gelirler. Bu itibarla, Türklerin İslamiyet öncesi dönemde yaşayışları hakkında önemli bilgiler içeren Oğuz Destanı, bizler için önemli bir kaynaktır.
Oğuz Destanı incelendiğinde destanın başında Türklerin tarih sahnesine çıkışları hakkında şu önemli giriş dikkat çeker: “Nuh Peygamber yeryüzünü oğulları arasında bölüştürdüğü zaman büyük oğlu Yafes’ e doğu illeri ile Türkistan’ı verdi. Yafes Türklerin deyişine göre Olcay Han diye lakap alır. Bundan sonra Oğuz’un dünyaya gelişi ve -tabiri caizse- mucizeleri anlatılır: “Kara-Han’ın hakanlığa layık bir oğlu dünyaya geldi. Üç gün ve üç gece anasının sütünü emmedi. Kadın bir gece rüyasında oğlunun kendisine bir şeyler söylediğini gördü: Eğer sütünü emmemi istiyorsan biricik Tanrı’yı ikrar ve itiraf et; üzerine olan hakkını olduğu gibi farz bil. Kadın üç gece bu hali rüyasında gördü. Kocasından gizli olarak Tanrı’ya iman etti. Elini göğe kaldırıp dua etti ve dedi ki: Ey Tanrım bari ben biçarenin sütünü bu çocukcağızın zevkine uydurup tatlı kıl. Oğuz o anda anasının sütünü emmeye başladı. Bir yıl geçince babası onda olgunluk ve asalet belirtileri gördü. Çocuk bir yıl sonra dili açılıp konuşmaya başladı ve ben bir otağda doğduğum için adımı Oğur koymak gerekir dedi. Oğuz çocukluğunda ve büyüme çağında, ergin oluncaya kadar daima Tanrı’yı anıp ona şükrederdi. Her fırsatta ister uykuda ister uyanık halde, yaratıcı Tanrı’yı muhakkak anardı. Ona Tanrı’nın nurlu feyzi erişti. Bu bölümde bahsedilen Kara-Han, Yafes’ in torunudur. Kara-Han’ın oğlu Oğuz’un mucizeleri ve bu mucizelerin Hz. İsa’nın mucizeleri ile benzerlikleri ise gerçekten dikkate şayandır. Hz. İsa doğduğunda, Oğuz ise bir yaşında konuşmuşlardır. Ayrıca Oğuz, Hz. İsa’ dan önce yaşamıştır. Oğuz Kağan’ın hayatı da diğer peygamberlerle çeşitli benzerlikler göstermektedir. Oğuz, kendisine ve tebliğ ettiği dine inanan kadını zevceliğe kabul etmiş ve onu çok sevmiştir. Daha sonra da dini için babası, amcaları ve diğer akrabalarıyla savaşa tutuşmuş ve bu savaşlar neticesinde galip gelmiştir. Bundan sonra boyunu idare altına alan Oğuz’un tebliğ ettiği dinin Gök Tanrı dini ile benzerlikleri, bizi Gök Tanrı dininin kurucusunun Oğuz Kağan olduğu sonucuna götürebilir. Daha önce de belirttiğimiz gibi; Allah bütün kavimlere kendi dillerinde elçiler göndermiştir. Bu noktada, Gök Tanrı Dini’nin sözcüsünün Oğuz Kağan olduğunu söyleyebiliriz. Bundan başka Oğuz Kağan’a peygamberlik sıfatını yükleyen merhum ve yaşayan âlimler ve ilim adamları da mevcuttur.
Gök Tanrıya Giden Yol
Çoğu araştırmacı yanlış genellemeler ve tümevarımlar nedeniyle, günümüzden uzun yıllar önce tarih sahnesinde var olmuş bütün toplulukları ilkel adı altında, insanî değerleri olmayan toplumlar olarak nitelemişlerdir. İnsanlık yeni yeni bazı eski medeniyetlerin gücünü, ulaştığı ilmî seviyeleri keşfetmektedir. Örneğin Sümerlerin günümüzde dâhi kritik sayılan bazı cerrahi müdahalelerini, İskitlerin altın elbiseli adamını ve ardındaki medeniyetlerini henüz öğrenilebilmekteyiz. Mısır Piramitleri, Çin Seddi, Piri Reis’in Dünya Haritası, İnka Medeniyeti bizi hayretler içerisinde bırakmaktadır. Aynen bugünkü insan gibi, atalarımızın da aklı ve ileri medeniyetleri vardı. Bu nedenle tarihî araştırmalar yaparken karşımıza gelişmiş bir sistem çıktığında şaşırmamak gerekir. Çünkü insan, zekâsını son yüzyıllarda kazanmadı. İnsanoğlu ilk yaratıldığı günden beri akıllı bir varlıktır.
İşte bu düşüncenin aksini savunan pozitivist nazariyeye göre, düşünce sistemlerinden, canlı varlıklara kadar her şey evrim geçirerek nihaî haline ulaşmıştır. Her varlık basitten karmaşığa doğru bir gelişim gösterir ve bunun sonunda mükemmel haline ulaşır. Tanrı’nın bir kez yaratma işini tamamladıktan sonra her şeyi doğanın kanunlarına bıraktığı, yani kendisinin gerçekleştirmek istediği şeyi doğanın yapabileceğine güvendiği şeklinde özetlenebilecek evrimci görüş, hem pek çok Protestan seminerlerinde öğretilmektedir, hem de Katolik Kilisesi’nin resmi pozisyonudur. Amacı felsefeyi metafizikten kurtarmak olan ve sadece olgular ile gözlemlere dayanan bilginin, gerçek bilgi olduğunu ileri süren bu düşünce akımı, haliyle metafizikle ilgilenmez. Bununla beraber pozitivizmin ve onu besleyen temel düşüncelerden evrimciliğin etkisinde kalarak farklı alanları bu felsefenin etkisiyle yorumlamaya çalışan araştırmacılar sadece gözleme dayanan verilerle, insanın ruh dünyasının derinliklerini ilgilendiren konularda yanlış hükümlere varmışlardır. Esasen ruh dünyasına ait konuların, bu akımdan etkilenen araştırmacılar tarafından ele alınması, aynı araştırmacıların kendi sistemleri ile düştükleri bir çelişkidir. Çünkü ruh elle tutulur, gözlenebilir bir nesne değildir.
Bir Alman yazar (H. Trück) hakikatin ve aklın ayağını kaydırma gayreti içinde olan düşünürler için “misosof”-hikmet düşmanı terimini önermiştir. Pozitivizmin, aslında kabul etmediği, ruh dünyasına girişi de hikmet düşmanları sebebiyle, bazı çarpık yorumlara neden olmuştur. Bu konuda bir örnek verecek olursak; “Totemizm nedir, Türklerde böyle bir inanış var mıydı?” gibi sorular sorduğumuz vakit, pozitivist bir araştırmacı, verilerine dayanarak ve kendi içinde tutarlı bir biçimde, bize totemizmi kısaca puta tapınma olarak tanımlayacak ve Türklerin de İslamiyet’ten önce atalarının putlarını yaparak bunlara taptığını söyleyecektir. Totemizm puta tapınmadır ancak her toplumda görülmemiştir. Türklerde atalar kültü ve çeşitli tabiat kültleri, Totemizm veya kısaca hayatla ilgili olayları düşünen bir ruhun yönettiğine inanan sistem şeklinde tanımlanan “Animizm’ in delili olarak gösterilmektedir. Hâlbuki kültler, kutsal değerlerdir. Örneğin semavî dinlerde melekler, peygamberler gibi bazı önemli değerler; kutsal sayılan varlıklar vardır. Kültler de arkaik dinlerin kutsal değerleri ve dini besleyen yan unsurlarıdır. Çok tanrılı gibi gözüken bazı inanç sistemlerinde görülen, ateş tanrısı, su tanrısı gibi tanımlamalar da, bize göre, kendi sistemleri içinde külttür. Onların üstünde tanrıların en büyüğü, en güçlüsü tek yaratıcı vardır.
Pozitivizmin alana girmesi ve konuyu derinlemesine incelemeden ele almak gibi yanlışlıklar neticesinde yapılan tahliller, araştırmacıların Türklerin geleneksel dininin Totemizm, Şamanizm gibi daha farklı sistemler olduğunu ileri sürmeye itmiştir. Bu nedenledir ki; Türklerin İslamiyet öncesi dini yaşayışları konusunda birbirinden çok farklı tezler ileri sürülmüştür. Bu durum Türk dinini ve Budizm’i karıştıran Ziya Gökalp’i eski Türk dinini Toyonizm adı altında belirleme yanlışlığına sürüklemiştir.
Pozitivizmin bu alandaki kendisiyle çelişen fikirlerine karşılık, Schmidt Ekolünün vardığı sonuçlardan birinci bölümde kısaca bahsettik. İnsan ilk yaratıldığı günden beri akıllı bir varlıktır. Zaman zaman yozlaşmalar, geriye gidişler mutlaka görülmüştür ancak akıl hep var olmuştur ve bu nedenle, tarih sahnesinden silinen ileri medeniyetler, gelişmiş düşünce akımları, tek tanrılı dinler gibi konuları öğrenince şaşırmamak gerekir.
Gök Tanrı Dininin Özellikleri
Türkler, İslamiyet’i kabul etmeden önce, din alanında özellikle batıdan ve güneyden farklı dinlerin etkilerine maruz kalmışlardır. Türklerin tarihte ilk görüldüğü dönemlerden itibaren kutsal değerleri, dönem dönem değişikliklere uğramıştır ancak Tanrı kavramı hemen her zaman temele oturtulmuştur. Türk dini tarihi içinde bildiğimiz en eski terim Tanrı’dır. En eski Çin kaynaklarından biri olan Shih-chi’de Tanrı kelimesi, Hun Tan-hu’su Mete’nin unvanları arasında zikrediliyor. İbn Fazlan ise zulme veya haksızlığa uğrayan bir Oğuz Türkü başını semaya kaldırarak “Bir Tengri der” demektedir. Bu bilgilerden anlaşılabildiği gibi Türk inanç sisteminin temeli Tanrı kavramıdır. Zaman içerisinde bazı kutsal değerler değişse de, Tanrı değişmemiştir ve Türklerde mutlak yaratıcı Gök Tanrı olarak kalmıştır.
Dinî itikad olarak varlığının M.Ö. 5. Yüzyıla kadar indiği söylenen Kök Tengri’nin Asya Hunları arasında bile tek bir ulu varlığı temsil ettiği kayıtlıdır. Eski halk dinlerinde Güneş, Ay ve yıldızların Tanrı olarak tanımlanmalarına karşılık, Türkler göğü bütün olarak sembolleştirmişler ve Kök Tengri itikadı ortaya çıkmıştır. Nitekim Çinliler Bu dine, “Türk Dini" demektedirler.
Konumuz içindeki belki de en önemli nokta Gök Tanrı ifadesinin anlamıdır. Öncelikle buradan başlamak gerekir. Bu konuda çeşitli fikirler mevcuttur. Prof. Dr. Hikmet Tanyu, ortada bir karışıklığın var olduğunu ve “Kök-Tengri” terimindeki “Kök=Gök” kelimesinin Tanrı anlamında değil, yücelik anlamında sıfat olarak kullanıldığını belirtir. Bu durumda Gök-Tanrı terimi gökyüzünü değil; mutlak yaratıcı Tanrı’yı işaret etmektedir.
Gök Tanrı’nın mutlak yaratıcı olduğu inancı, hakanın hâkimiyet kaynağının Gök Tanrı olduğu düşüncesini de beraberinde getirmiştir. Karizmatik ve semavi Türk kağanı, mekân bakımından da göğe yakın, “Altın-dağ” diye anılan bir zirvede veya Ötüken-Yış gibi, mukaddes, ormanlı bir dağda oturmaktaydı. Bu bilgi Tanrı’nın gökte olduğu inancını teyit etmekle beraber, hakanın Tanrı’nın seçtiği, Tanrı’ya yakın bir kişi olduğu tezini de ayrıca destekler.
Eski Türk inancına göre Gök Tanrı, ezelî ve ebedî olan, hakanlara kut veren, insanların yaratıcısı olan ve onlara kaderler tayin eden gökte bulunan insanüstü bir varlıktı. Bu konuda Çin kaynakları önemli bilgiler içermektedir. Kanaatimizce en doğru sonuçları da burada bulmak mümkündür. M.Ö. 1050-247 yılları arasında Çin’de hâkim yönetici hanedan olan Chou hanedanı, kaynakların verdiği bilgilere göre Gök Tanrı dinini kabul etmiştir. Chou hanedanının Türk kökenli olduğuna dair pek çok araştırma mevcuttur. Din seçimi de Türklük ile ilgili olabilir. Chou’ların Türklüğü ayrı çalışmaların konusudur ve bu nedenle burada bu konuya değinmeyeceğiz. Bizim için değerli olan, Chou dönemine ait kaynakların Gök Tanrı dini ile ilgili verdikleri bilgilerdir.
Chou Hanedanı döneminde, Çin’de de görülen Gök Tanrı dininin Tanrısı, mutlak yaratıcısı olan Tanrı, Çince T’ien tabiri ile karşılanmaktadır. T’ien’in orijinal manasının ise büyük adam yani, kuvvet ve nüfuz sahibi bir kimse olduğu fikrini ileri süren araştırmacılar vardır. Sinolog H.G. Creel’e göre bu terim, hükümdarlar ve krallar için kullanılmıştır. Ve sonra, ölünce aynı kimselere verilen bir ad, büyük ruhlar ve buradan bulundukları yer yani, Gök anlamını içine almıştır. Böylece gök fikri önce büyük ruhların oturduğu yeri gösteren bir sembol şeklini almış, sonra Büyük Ruh yani, gök ve şahsi olmayan ve hükmeden tanrı fikrini doğurmuştur. Grube, T’ien’ in gök anlamında kullanıldığı gibi, Tanrı manasına da geldiğini ve bu kelimenin evrenin, devletin ve insanların mukadderatına hâkim bir yapıcının karşılığı olduğunu ileri sürer. W. Eberhard ise T’ien’ i eskiden Güneş tanrılı olan dinin Gök Tanrısı olarak tanımlamaktadır. Tüm bu fikirlerin çıkış noktası yazılı Çin kaynaklarıdır. Çin kaynaklarında T’ien tabiri pek çok kez geçer. Bu kaynaklardan edinilen bilgilere göre T’ien teriminin aldığı bazı mânalar şu şekildedir:
1- Shu-chıng: Belgeler kitabı. Tarihî ve felsefî mahiyette, halka hitaben verilen demeçleri içinde toplar. (M.Ö. 600)
II.2.20: T’ien yere felaketler gönderir.
II.3.6: T’ien cemiyetteki düzeni tespit etmiştir. O, faziletleri bilir, mücrimleri cezalandırır.
II.2.21: T’ien faziletli insanların dualarını duyar.
IV.9.3: T’ien kötü insanları gözetler.
V.I. (2).7: T’ien benim halkım gibi görür, halkım gibi duyar.
V.I,I,7: T’ien aşağıdaki insanları korur ve onlar için prensler ve öğretmenler yaratır.
V.4,2: O, görünmez T’ien aşağıdaki halka iyilikler gönderir.
V.1,2,3: T’ien insanları sever.
V.10, : T’ien soyut bir kader (Ming) verir.
V.28,2: T’ien şiddetle cezalandırır.
2- Shıh-chıng: Şiir kitabı. Konfüçyüs tarafından yeniden düzenlenmiştir. (M.Ö.
600)
I.7: T’ien’in yaptığı ne duyulur ne koklanır.
II.I: T’ien korur.
II.4: T’ien dünyayı gözetler. Onları canlandırır.
II.I,7: T’ien şahsi bir varlıktır, madde değildir.
IV.I: T’ien büyük dağları yarattı.
IV.3: o, (T’ien) yere refah gönderir. O krallara oğlu gibi muamele eder ve ona nazırlar gönderir.
3- Mo-tzu: Aynı adı taşıyan kitabında Mo-tzu, Konfüçyüs gibi T’ien’i her şeyin üstünde bir varlık anlamında ele almaktadır (M.Ö. 479-381).
Bölüm XXVI: Zengin olma ve şeref kazanmak isteyen bir kimse göğün emrine (T’ien’e) itaat etmelidir. Göğe itaat eden kimse daima mükâfatlandırılır. Göğe itaat etmeyenler daima cezalandırılır.
4- To Fang: Chou Dükü’nün yazdığı bir kitaptır. Dük burada şöyle diyor: Ti (Tanrı) Hsia krallarına ihtar etti. Fakat onlar kendilerini eğlenceye verdiler ve halkı düşünmediler. Bir gün bile kendilerini Ti’ye hasretmediler ve halkın saadetini düşünmediler. Siz neden göğün emrini yerine getirmek için bizim Chou hükümdarlarının yönetimini istemiyorsunuz? Neden göğün emrini gerçekleştirmiyorsunuz?
Bu kaynaklar Chou Hanedanı dönemine aittir. Ancak bu metinlerdeki T’ien Türklerin Gök Tanrı’sı ile aynı mıdır? Bu verileri Türklerin dini ile ilişkilendirmek doğru mudur diye düşündüğümüzde, yine aynı kaynaklarda, bu din ve mensuplarının kuzeyden geldiği bilgisi karşımıza çıkar. Ayrıca daha önce belirttiğimiz gibi Chou’ ların Türk olduğu genel kabul gören bir husustur. Bunun yanında bu kadar uzak geçmişi incelerken karşılaşacağımız en büyük zorluk, hangi topluluğun hangi milletten olduğudur. Bir boyun millî kökenini belirlemek gerçekten zordur. Ancak kültürler incelendiğinde, Orta Asya kavimlerinin kültürlerinin arasında önemli farklar göze çarpar. Din de kültürün bir parçasıdır. W. Eberhard’ a göre Çinliler Gök Tanrı dinine Türk Dini demişlerdir. Yine Eberhard’ a göre Gök Tanrı dini neredeyse sadece Türk boyları arasında görülmekteydi. Bu görüşün desteğinde, dinin de önemli bir kültür unsuru olduğunu göz önüne aldığımızda, Chou’ ların Türk olma olasılığı ve Chou metinlerinde geçen T’ien’ in, Gök Tanrı dininin Tengri’ sinden farklı olmadığı görüşü ağırlık kazanmaktadır. Bunun yanında Göktürklerden önceki dönemlerde biz Gök Tanrı dininin Türkler arasında kabul gördüğünü ve bu dinin özelliklerini yine Çin kaynaklarından öğrenmekteyiz.
Görüldüğü gibi yazılı kaynaklar, T’ien’ in, yani Gök Tanrı’nın özellikleri hakkında net bilgiler vermektedir. Tanrı gökte bulunmaktadır ve insan gibi beşerî bir varlık değildir. Maddesel değildir. Her şeyi görür, bilir ve insanlara ona göre muamele eder. İnsanların kaderini tayin eder ve iyi insanları sever. Fakat kötülere de azap verir. Bu özelliklere bakınca T’ien’in tek yaratıcı, mutlak hakim olduğu açıkça görülmektedir. Buradan rahatlıkla Gök Tanrı dininin tek tanrılı bir din olduğunu söyleyebiliriz. Örneğin M.Ö. 600 tarihli Shıh-chıng adlı kitapta T’ien büyük dağları yarattı ifadesi, Türklerin dağlara taptığını ileri süren tezi çürütmektedir. Dağ, gökte bulunan Tanrı’ya yakın olduğu için kutsaldır ve bu dağların yaratıcısı T’ien’ dir.
Bunun yanında T’ien tek otorite olarak kabul edilmektedir. T’ien’in emrinden çıkanları azap beklediği, T’ien’in istediği gibi bir insan olup iyilikler yapanı da mükâfatların beklediği de yine metinlerde geçen ifadeler arasındadır. T’ien her şeyi görür ve kontrol eder. Açıkçası, T’ien’in vasıfları bütünüyle göz önüne alındığında, bunun Allah’ın vasıfları olduğu açık olarak görülmektedir. T’ien ezelîdir, ebedîdir, maddesel değildir, her şeye hâkimdir, her şeyi görür, işitir, iyilikleri mükâfatlandırır, kötülükleri cezalandırır. Bütün özelliklerinin Allah’ın sıfatları olduğu aşikârdır.
Daha önce değindiğimiz, dinlerin ortak özellikleri, Gök Tanrı dininde de tamamen görülür. Dinlerin ortak özelliklerine tekrar döndüğümüzde, yeri gelmişken Şamanizm konusuna da çok kısaca değinmek istiyoruz. Şamanizm’ in Türk dini olduğunu ileri süren araştırmacılar vardır, ancak bu görüşe katılamamaktayız. Bilindiği gibi Şamanizm Orta Asya’dan Amerika kıtasına kadar Dünyanın farklı pek çok yerinde görülen bir sistemdir. Çok geniş bir coğrafyada görülmesiyle beraber yüzyıllar boyu da varlığını devam ettirmiştir. Şamanizm konusunda derinlikli pek çok çalışma vardır. Bu çalışmaların ilim çevrelerinde genel kabul görenlerinin tamamı, Şamanizm’i kısaca, bir büyü, sihir ve kendinden geçme sistemi olarak tanımlamışlardır. Ölen yakınlarla iletişim kurma, gelecekten haber verme gibi konular hep Şamanizm’in alanına girmiştir. İlk bölümde dinlerin özelliklerinden bahsederken, dinin hayatın katı yanlarını yumuşattığından bahsettik. Şamanizm de hayatın katı yanlarını yumuşatır ancak sadece bu özellik bir sistemin din olarak tanımlanması için yeterli değildir. Din, yaratıcı ile insan arasında bir bağ kurmalıdır. Ayrıca öğretileri olmalıdır. Din insan ile mutlak yaratıcı arasındaki bağdır. Dinin esası, en yüksek insanî niteliklere sahip kişilerin, gücünün üzerinde hissettiği sonsuz varlık ya da varlıklarla ilişki kurması şeklinde tanımlanmıştır. Tüm dinler insanla, insanın kendini bir bütün hissettiği, yol gösterici ilkeler edindiren sonsuz varlık arasındaki ilişkidir. Bu itibarla, eğer bir din bu ilişkiyi kuramıyorsa, putperestlik ve büyücülük gibi, bir din değil, olsa olsa bir dinin yozlaşmış şeklidir. Birinci bölümde de kullandığımız bu tanımlamayı Tolstoy, sanki Şamanizm ile Gök Tanrı dininin farkını ortaya koymak için yapmıştır. Burada T’ien’ in özelliklerini tekrar düşündüğümüzde, öğretiler ve yaratıcı ile kul arasındaki bağ açıkça ortadadır. Ancak Şamanizm yaratıcı ile kul arasında bir bağ kuramamaktadır. Şamanizm, ruhlar âlemi ile canlılar arasında iletişim kurmaya çalışır; bu da onun din olarak kabul edilmesi için yeterli ve gerekli sebep değildir.
Bu yönden bakıldığında, temelinde arkaik bir ekstaz tekniğinden ibaret olan Şamanizm, bu haliyle geleneksel Türk din hayatının tamamını kucaklamadığı gibi, esasen vecd hallerinin hepsi de Şamanizm’den ibaret olmamaktadır. Bu bakımdan da Eliade, nasıl bir din, onun imtiyazlı üyelerinin mistik tecrübelerinin sınırlarını aşıyorsa, aynı şekilde Orta ve Kuzey Asya’nın dini de Şamanizm’in hudutlarından taşmaktadır demekte ve bu hüküm eski Türk dini için de geçerli olmaktadır. Türkler gibi pek çok toplumun hayatına giren Şamanizm, bir dinden çok karmaşık bir sihir ve ekstaz sistemidir. Yaratıcı ile kul arasında bağ kuramaması, dünya hayatını düzenleyen kurallarının yani öğretisinin olmaması gibi nedenlerden ötürü Şamanizm’i din olarak kabul etmek mümkün değildir. Bu karışıklığın bize göre en önemli sebepleri, bazı araştırmacıların şamanları, mistik anlamlarından dolayı din adamı olarak görmesi ve şamanların ruhlarla irtibat kurmaya çalışmalarıdır. Ruhlarla irtibat kurma çabası ahiret inancını desteklediğinden, dinin bir parçası olarak görülebilmesi mümkündür. Bu da insanları yanıltabilir. Bu nedenlerle birlikte daha önce de bahsettiğimiz yüzeysel ve aceleci bakış açısıyla yapılan bazı çalışmalar bu davranışların dinsel olduğunu ileri sürerek, Şamanizm’i din olarak ilan etmişlerdir. Ancak bahsettiğimiz sebeplerden ötürü Gök Tanrı dini ile Şamanizm iç içe değildir ve Şamanizm’i bir din olarak kabul etmek pek mümkün görünmemektedir.
Gök Tanrı Dininde Kültler
Kültler konusuna daha önce bir iki cümleyle giriş yapmıştık; burada bu konuyu biraz daha detaylandırmak istiyoruz.
Bilindiği gibi dinlerin büyük çoğunluğunun sistematiği vardır. Sadece yaratanın varlığını kabul etmekle sınırlı değildir dinler. Bunun yanında özellikle semavi dinler, başka konularda da kullardan inanç ister. Örneğin İslamiyet’e baktığımızda, İslam’ın şartları hepimizce malumdur. Bugün biz Müslümanlar meleklerin varlığına inanıyoruz ve onları kutsal sayıp, saygı göstererek yüceltiyoruz ama meleklere tapmıyoruz. Örneğin Azrail’e ölüm tanrısı değil de ölüm meleği diyoruz. Yine Mikail’e doğa tanrısı değil de, doğa olaylarını yöneten melek diyoruz. Peygamberlerin varlığını ve kutsiyetini kabul etmek de örnek olarak verilebilir. Diğer dinlerde de benzer özellikler vardır. Mesela Hıristiyanlıkta da melekler, kendilerine verilen emirleri yerine getirme ve Tanrı’yı övme amacı ile yaratılmış saf ruhlar olarak dikkat çekmektedir.
Bazı varlıkların var olduğuna inanmanın yanı sıra, Semavi dinler, mensuplarından bazı varlıklara, ritüellere ve olaylara saygı göstermesini ister. Örneğin tüm semavi dinlerde, ölen yakınlar için dua edilmesi, onların mezarlarını ziyaret etmek sık sık öğütlenir. Yaratıcının gücünü açıkça gösterdiği bazı noktalarda, hayret, saygı ve korku iç içedir. Başını kaldırıp gökyüzüne bakan, bu muazzam eseri gören bir insan bu karışık hisleri yaşamaktadır. Ancak bu öğütler ve hisler, beraberinde o nesnelere tapınmayı getirmez.
Benzer şekilde Gök Tanrı dininde de kutsallaştırılan varlıklar ve nesneler vardı. Yaşayan ve dünyadan ayrılmış büyüklere saygı, temelini bozkır kültüründen almıştır. Bu inanışı bugün dâhi görmek mümkündür.
Aynı şekilde Türkler de İslamiyet sonrası dönemlerde olduğu gibi, İslamiyet’ten önce de atalarını kutsal saymış ve çeşitli törenlerle onları anmışlardır. Bu, atalara tapınma anlamına gelmez. Benzer yanlışlar, sadece Türklerin değil, başka toplumların sosyal ve kültürel hayatları değerlendirilirken de yapılmıştır. Bu gibi hatalar, yine pozitivist düşünce sisteminin, özellikle kültür tarihi çalışmalarını etkilemesinin sonucudur. Gök Tanrı dininin bir parçası olan kültleri, pozitivist düşüncenin etkisiyle derinlemesine düşünmeden, din gibi sosyal ve psikolojik derinliği olan bir konuda gözlenen verilere dayanarak verilen peşin hükümler nedeniyle farklı dinler şeklinde yorumlamak, bu sistemin, kendisiyle de çelişerek yarattığı en büyük yanlıştır.
Bugünkü bilgilerimize göre genel olarak Türk tarihinde, çok tanrıcılığa pek rastlanmamıştır. Ayrı ayrı kutsal sayılan varlıklar herşeyi yoktan var eden mutlak tanrı olarak kabul edilmemiştir. Türkler, dinî tarihleri içerisinde, çok eski dönemlerden itibaren tabiatta birtakım gizli güçler bulunduğuna inanıyor ve onları kutsallaştırıyordu.
Başka onlarca kült vardır ancak bize göre en önemlileri yer, gök, ateş ve sudur Bilindiği gibi, bütün felsefik sistemlerde varlık âleminin 4 ana unsuru vardır: Hava, toprak, ateş ve su. Evrensel olan bu 4 unsurun Türkler tarafından da kutsanması tesadüf değil, tevafuktur, genel geçer düşünce sistemiyle uyumdur. Türk Dünyası’ndaki Nevruz kutlamalarında bu 4 unsura ait sembolik uygulamaların devamlılığı, günümüzde bu anlayışın canlı bir şekilde varlığına delalet eder. Keza bizdeki Gençlik Marşında geçen “Sesimizi yer gök su dinlesin” mısraları, farkında olunmadan tarihin derinliklerinden gelen bir inanışın yansımasıdır.
Bunun yanında Gök, Tanrı’nın bulunduğu yer olduğu için kutsaldır. Ayrıca gökte bulunan Güneş’in ve Ay’ın birer ruh olduğuna inanılırdı. Ancak Güneş, Ay ve yıldızlar hiçbir zaman tanrılaştırılmamıştır. Çin kaynakları, Hunların ve onlardan sonra gelen diğer Türk devletlerinin Güneş’i ve Ay’ı kutsallaştırdıklarını bildirmektedir. Modern etnolojik araştırmalar Yakutlarda da bu kültün devam ettiğini göstermektedir. Yakutlar, Güneş ve Ay’ı iki kardeş olarak görmekte ve onlara tanrısal güçler ithaf etmektedirler. Modern Şamanların davullarının çoğunda Güneş’in, Ay’ın ve diğer yıldızların sembollerine rastlanması bu varlıkların kutsal sayıldığının bir emaresi olabilir.
Orman kültü ise avcılık ve toplayıcılıkla geçinen bütün toplumlarda görülür. Çünkü orman, av; yani besin kaynağıdır; berekettir. Ayrıca bazı ağaçlar da kutsaldır. Kayın ağacı buna örnektir. Bazı Türk boyları Gök Tanrı’ya kurbanlarını kayın ağacı altında vermişlerdir ancak bunun neden yapıldığı konusunda net bir bilgi yoktur. Fakat kurbanlar kayın ağacına kesilmemiştir.
Ateş ise eskiden beri temizleyici olarak kabul edilmiştir. Örneğin VI. Yüzyılda Batı Göktürk ülkesine gelen Bizans elçisi Zamerkos’un ve elçilik heyetinin, hakanın huzuruna çıkmadan önce yanmakta olan ateşin etrafında döndürülmüş ve kötülüklerden arındırılmaya çalışılmıştır. Ateş kültü günümüze dahi ulaşarak, hastaları, evleri tütsüleme şeklinde karşımıza çıkmaktadır.
Su, her zaman bereket ve temizlik kaynağıdır. Şartlar ne olursa olsun susuz bir hayat düşünülemez ve hayat kaynağı olması münasebetiyle suya, her zaman her toplumda önem atfedilmiştir. Türklerde suya tapınma hiç görülmemiştir. Suya kurban kesildiği doğrudur. Bugün bile su için kurban kesen topluluklarımız mevcuttur. Bu inanca günümüzde bizzat şahit oldum. Ancak kesilen kurban suya değil; hayat, temizlik ve bereket kaynağı olan suyu veren, yüce yaratıcıya şükür için kesilmektedir. Bu ayrıma dikkat etmek gerekir. Bu inanç binlerce yıldır devam edegelmiştir.
Daha önce de değindiğimiz atalar kültü ise sadece Türklerde değil; birçok arkaik toplumda görülmüştür. Ölen ataların ve özellikle babaların ruhlarının, geride kalanlara iyilik ya da kötülüklerinin dokunabileceği inancı ve onlara karşı duyulan minnet hissi, atalar kültünün temelini oluşturmaktadır. Atalar kültü ölüler kültü değildir. Sadece aile büyükleri ve saygıdeğer kişiler için çeşitli törenler yapılmıştır. Türklerin İslamiyet’i kabullerinden önce, ölülerini değerli eşyaları ile gömmeleri sadece, ahiret inancının var olduğunun ve ruhun ölümsüz olarak kabul edilmesi ile açıklanabilir. Bu inançla Türkler, ölümü bir yok oluş olarak değil; adeta gerçek âleme göçmek olarak telâkki ediyorlardı. En güzel elbiseler, en değerli eşyalar ölenle birlikte gerçek âleme gönderiliyordu. Bu davranışlar sadece ölen kişinin öteki âlemde sevdiği eşyaları kullanması amacıyla yapılmamıştır. Bu yaklaşım doğrudur fakat yüzeyseldir. Bize göre esas maksat, ölen kişinin ahirette, yüce yaratıcının, Gök Tanrı’nın, karşısına en güzel haliyle gidebilmesidir.
Atalarını gömdükten sonra unutmayan Türkler, her zaman değer verdikleri atalarını anmak için, onların küçük heykellerini yapıp onların karşısında ağlar, çeşitli anma törenleri yaparlardı. Bu konuda Ebü’l-Gazi Han şöyle demiştir: “O zaman onlarda (Türklerde) bir adet vardı ki birinin oğlu, kızı, ağabeyi veya küçük kardeşi veya başka bir kıymetlisi ölürse onun suretini kugurçak (kukla) yapar, evinde saklardı. Ara sıra o sureti öpüp, sevip okşayarak bu filanın sureti derlerdi. Bu ritüeli, puta tapma olarak tanımlamak, peşin hükümlülüktür. Kanaatimizce bu davranışlar, ölen yakınlara duyulan özlem ve onları kaybetmenin üzüntüsüyle yapılan hareketlerdir. Ölenin arkasından yas tutma, her dinde dün de vardı, bugün de vardır ve gelecekte de olacaktır. Bu insanî davranışa, Türklerin atalarına duyduğu derin saygı da eklenince ortaya puta veya atalara tapınma diye yorumlanabilecek davranışlar çıkmaktadır. Bugün ölen yakınlarımızın, hele de, aile reislerimizin fotoğraflarını yaşadığımız yerlere asıyoruz, arkalarından yas tutuyoruz, bazen elbiselerini kokluyoruz. Bu davranış tapınma mıdır? Elbette hayır. İnancımız bizi ne kadar teselli ederse etsin ölen yakınlara hep özlem duyulur. Atalarımız da insandı; özlemleri, sevinçleri, üzüntüleri, zaafları vardı. O zaman fotoğraf çekmek haliyle mümkün olmadığından, ölmüş yakınlarına duydukları hasreti kugurçaklarla gidermeye çalışırlardı. Bu asil ve hassas davranışı hangi toplum için olursa olsun ataların putunu yapıp onlara tapmak olarak tanımlamak en hafif tabirle cehalettir. Ataların mezarlarında kurban kesme âdeti de, dikkat edilirse bugün dahi toplumumuzda görülmektedir. Ülkemizde bazı bölgelerde, ölen yakınları anma amacıyla ölümün ardından üçüncü, yedinci ya da kırkıncı günlerinde dualar okunur ve kurbanlar kesilir. Bu kurbanlar öleni tanrılaştırma amacıyla kesilmez. Kurban eti, ölenin hayrına ihtiyaç sahiplerine dağıtılır. Bu âdet, bin yıllar öncesinden kalmış olmalıdır. Atalarımızın ölen yakınlarının mezarlarında kurban kesmesini, atalara tapınma, onlara kurban verme olarak tanımlamak gerçekten yersizdir.
Sonuç olarak kültler, çok tanrıcılığın işareti değildir diyebiliriz. Kültler, Gök Tanrı dinini besleyen yan unsurlardır. Bazıları Gök Tanrı dininin, bazıları da bozkır kültürünün tesiriyle ortaya çıkmış ve farklı dinler kabul edildiği zaman da Türk toplumları arasında yaşamaya devam etmiştir.
Sonuç
Tarih bilimi binlerce yıldır var olmuş olsa da, yaşanan andan önceki dönemlerle ilgili kesin yargılara varmak hiç bir zaman mümkün olmamıştır. Hele de incelenen dönemle yaşanan dönem arasında binlerce yıllık fark varsa, net sonuçlara ulaşmak o derece zorlaşmaktadır. Kaynaklarımızın çok sağlam olduğunu iddia etsek de elimizdekinden daha sağlam ancak henüz bulunmamış bir kaynağın var olma ihtimali her zaman vardır. İncelediğimiz kaynakların ışığında oluşan fikrimiz, Türklerin, İslamiyet’ten önce de tek Tanrı inancına sahip olduğu ve sapık inançların Türkler arasında fazlaca görülmediği yönündedir. Özellikle metafizikle ilgilenmeyen pozitivist nazariyenin din konusuna da, belki de fark etmeyerek, girmesi neticesinde sathî incelemelerin ortaya çıkması, zaten kaynak sıkıntısı olan alanımızda çok yanlış hükümlerin ortaya çıkmasına sebep olmuştur. Bu yanlışlıkları engellemek için, her şeyden önce yukarıda belirttiğimiz nedenlerle kesin ifadelerden kaçınmak ve insanı ele aldığımızı unutmamamız gerekir. Bu nedenle eldeki verileri hep şüpheyle değerlendirmek elzemdir. Pozitivizmin ve aceleci araştırmacıların yanlış fikirleri, Türklerin İslamiyet’ten önceki inançları konusunda yanlış veya eksik bilgilerin ortaya çıkmasına sebep olmuştur. Çalışmamızda bir nebze de olsa bu yanlışlıkları vurgulamaya ve ayıklamaya çalıştık.
KAYNAKÇA
ATAY Tayfun, Din Hayattan Çıkar, İstanbul: İletişim Yayınları, 2. Baskı, 2009
ATEŞ Süleyman. Kur’an-ı Kerim ve Yüce Meali Ankara: 1985
EBERHARD Wolfram, Çin’in Şimal Komşuları, (Çev. Nimet Uluğtuğ), Ankara:
Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1996
EBERHARD Wolfram, Çin Tarihi, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2. Baskı, 200
ESİN Emel, İslamiyetten Önce Türk Kültür Tarihi ve İslam’a Giriş, İstanbul:
1978
GÜNAY Ünver ve Harun Güngör, Başlangıçtan Günümüze Türklerin Dini Tarihi, İstanbul: Rağbet Yayınları, 2007
GÖMEÇ Sadettin, “Şamanizm ve Eski Türk Dini”, Pamukkale Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi Sayı 4, Denizli (1998) 38-50
İNAN Abdulkadir, Eski Türk Dini Tarihi, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi 1976 KAYNAK İ. Hakkı, “Wilhelm Schmidt’te Avcı-Toplayıcıların Tek Tanrıcılığı”,
Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi,11, 469-481, Konya (2004) KÜÇÜK Abdurrahman, Günay Tümer, M. Alparslan Küçük, Dinler Tarihi, ,
Ankara: Berikan Yayınevi, 2010
MALEBRANCHE Nicholas, Metafizik ve Din, Çev. Bedia Akarsu, Ankara:
MEB Yayınları, 1990
MENGÜŞOĞLU Takiyettin, Felsefeye Giriş, İstanbul: Remzi Kitabevi 1988
ROUX Jean Paul, Türklerin ve Moğolların Eski Dini, İstanbul: Kabalcı
Yayınevi, 2002
ÖGEL Bahaeddin, Türk Kültürünün Gelişme Çağları, İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları, 3. Baskı, 1988
ÖZERDİM N. Muhaddere, “Choular Ve Türklerden Gelen Gök Dini”, Belleten Cilt XXVII, 105, Türk Tarih Kurumu Ankara, (Ocak 1963)1-24
ÖZTÜRK Mustafa, Tarih Felsefesi, Ankara: Başbakanlık Basımevi, 1999
SCHUON Frithjof, Tasavvuf, Kabuk ve Öz, İstanbul: İz Yayıncılık, 2006
ŞEŞEN Ramazan, “Klasik İslam Kaynaklarına Göre Eski Türklerin Dini ve Şaman Kelimesinin Menşei”. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Enstitüsü Dergisi, 10-11, İstanbul (1981), 57-90
TANYU Hikmet, İslamlıktan Önce Türklerde Tek Tanrı İnancı. Ankara: 1980
TOGAN A. Zeki Velidi, Oğuz Destanı Reşideddin Oğuznamesi, İstanbul:
Ahmet Sait Matbaası, 1972
TOLSTOY Lev N, Din Nedir. İstanbul: Kaknüs Yayınları, 6. Baskı, 2000
TÜMER Günay ve Abdurrahman Küçük, Dinler Tarihi, Ankara: Berikan
Yayınevi, 2010
Arş. Gör. Murat Öztürk
Fırat Üniversitesi- Elazığ
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder