Nevruz

 Nevruz, Balkanlardan Orta Asya’ya yayılan, 21 Mart’ta güneşin koç burcuna girişiyle yılbaşını karşılama esasına dayanan, düalist anlayışın, ateş kültünün ve büyücü-demirci, şeytan ejderha-yılan inanç döneminin öğelerini barındıran Ortadoğu’nun en yaygın geleneklerinden biridir.

Eski Babil’den Hindistan’a kadar uzanan coğrafyada 21 Mart’ı yılbaşı olarak kutlayan halkların tarihinde, dinsel, kültürel, siyasal olaylar birikerek katmanlaşmış ve bayramın mitsel açıklaması ve anlamı değişmiştir. Bugüne kadar gelen Nevruz âdetlerinin geçmişinde Hindistan’a giren Aryanlarla yerli halkın savaşının, Zerdüştlükle Mitracılığın çekişmesinin, Perslerle Medlerin mücadelesinin izlerini bulmak mümkündür. Eski Babil yılbaşı törenlerinde görüldüğü gibi, yılbaşında kral-tanrılarla hesaplaşılmasının, yaşamın ve bereketin devamıyla dinsel-siyasal düzenin devamı sorununun gündeme geldiği ritüeller, yaşanan büyük dinsel, siyasal olaylarla iç içe girecektir.

Nevruzun evrenin yaratıldığı, Adem’in yaratıldığı, Adem’in affedildiği, İbrahim’in putları kırdığı, Süleyman’ın tahtına kavuştuğu, Hz. Ali’nin halife olduğu, feleklerin dönmeye başladığı gün olduğu inanışları vardır. Ermeni geleneğine göre (Ağustosta kutladıkları) yeni yıl törenlerinde, Kral Arta-vazd’ı bağlayan zincirleri kuvvetlendirmek için demir döğerler, çünkü kral zincirlerinden kurtulursa bu dünyanın sonu olacaktır. Sasani geleneklerinde
bu gün hükümdarın kendisine yönelik şikâyetleri dinleyip davaların görüldüğü, hükümdar çevresinin yetkisinin kalmadığı, altı günün iyş ü işret ve zevk u safa ile geçirildiği İslam kaynaklarında yazılıdır. Yaygın söylenceye göre Nevruz omuzlarında yılanlar çıkan Kral Dahhak’ın, onlann kendisine verdiği eziyeti durdurmak için halktan her gün insan kurban istemesine karşı direniş gününün yıldönümüdür. Firdevsi’nin Şehname'sinde Dahhak’ı alt eden Cemşid’dir, o gün tahta çıkmış ve ateşi icat etmiştir.

İran’da kullanılan çeşitli takvimlerle yılbaşı günü de 21 Mart’tan sapmalar göstermiştir. Selçuklu sultanı Melikşah zamanında aralarında Ömer Hayyam’ın da bulunduğu ve çalışmalarını Nevruzname adlı eserinde anlattığı bir astronomlar komisyonu Celali adıyla bilinen takvimi düzenlemiş ve yılbaşını Nevruz’a - 21 Mart’a almışlardır. İran’da olduğu gibi Osmanlı sarayı da Nevruz’a özel önem vermiş, müneccimbaşılar padişahlara Nevruz’u bildirdikleri gibi, hekimbaşılar da hanedan üyeleri ve yüksek rical arasında dağıtılan nevruziyye adı verilen bir macun yapmışlardır. Baş harfi ‘s’ ile başlayan yedi yiyecekten yapılan ve üstüne altın tozu serpilen bu macunun hazırlanması, sunulması, o gün için kasideler yazılması ve bahşiş dağıtma geleneği Osmanlı sarayının son günlerine kadar devam etmiştir.

Ziya Paşa “Bir abd-i Habeş dehre olur bahş ile sultan/ Dahhâk’in eder mülkünü bir Gave perişan” diyerek Divan edebiyatı motiflerini siyasallaştırdığı gibi, Nevruzun siyasallaşması, İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin gençlik örgütü Türk Gücü kulüpleri aracılığıyla 1913-14 yıllarında bu günü Türk-Ergenekon bayramı olarak kutlamasıyla başlamış, bilinebildiği kadarıyla Konya ve Kastamonu’da çeşitli törenler yapılmıştır. 1922-26 yılları arasında da 21 Mart’ta Ergenekon ve Toprak Bayramı kutlanmıştır.

Nevruz’un Demirci Kava’nın zalim Dahhak’a başkaldırdığı geleneksel Kürt direniş miti olduğu 1970’li yıllardan itibaren duyulmuştur. Demirci Kava’dan söz edenler Sasani kaynaklarından yararlanan Mesudi, Biruni, Taberi gibi Müslüman kaynaklarıdır ve geleneğe göre Halife Ömer’in yenilgiye uğrattığı Sasani ordusunun bayrağı Direfş-i Gavyani’dir (Kava’nın bayrağı). Kava, Dahhak’ı deviren Feridun’un yardımcısıdır ve bu ritüelin günü ilkbahar değil, sonbahar ekinoksu, İran takviminde Mihrcan ayının birinci günüdür. Bugünün de yılbaşı kabul edilen, aynı anlayışta kutlamalara konu olan bir gün olduğu bilinmektedir. Kaynaklar, Iyd-i Kürdî olarak 31 Ağustos’ta İran’ın bazı bölgelerinde Nevruz kutla maları yapıldığını bildirmektedirler. İran’da Demirci Kava’nın Nevruz’un başkahramanı haline gelmesinin, bu geleneğin bulunduğu İran Kürt bölgelerindeki propaganda çalışmaları nedeniyle, İran Kürdistan Demokrat Partisi’nin eseri olduğu anlaşılmaktadır.
Adından mesleğine kadar mitolojik öğeleri barındıran ve evrensel kategorilerle uyum içinde bulunan Kava’ya ait inançların yaygınlığı ve arkasındaki tarihsel öykünün araştırılıp yorumlanması konunun uzmanlarınca yapılmalıdır. Türkiye’de 70’li yılların sonunda yaşanan 1 Mayıs krizi, 90’lı yılların başında Nevruz krizi olarak cereyan etmiştir. 1991 yılında Nevruz yasal törenler yanında korsan gösterilerle kutlanmış, Nevruz’un yasal çerçeve içinde kutlanması kararıyla 1992 yılında İstanbul’da helikopterlerle 50 bin adet Türk Ergenekon Bayramı broşürü atılması ve Kültür Bakanlığı’nın Nevruz’un kutlanması için valiliklere yazı yazması kararlaştırılmıştır. Bu yıl Nevruz kutlamalarında iki günde 57 kişi ölmüştür. Sovyetler Birliği’nin dağılmasından sonra Türkiye Cumhuriyeti ile yeni bağımsız olan Orta Asya cumhuriyetlerinin kurduğu ortak örgütlenmeler çerçevesinde Nevruz Ergenekon Bayramı olarak kutlanmakta, Nevruz Uluslararası Bilgi Şöleni düzenlenmektedir.

Kudret Emiroğlu’nun
GÜNDELİK HAYATIMIZIN TARİHİ
kitabından alıntılanmıştır.