RUSYA TARİHİ -9

 RUSYA'DA «UDEL»  (YURT)  SİSTEMİNİN YERLEŞMESİ

Udel   (yurt) nizamının başlangıcı 

 Vladimir  knezi  Yaroslav'dan  sonra  Kuzey    Rusya'nın her  knezin  kendine ait sahada temelli ve  devamlı  hâkimiyeti  başlar;  bundan böyie knezler, kendi "yurt„larını bırakıp başka yere gitmez oldular; bununla  rus tarihinde "Udel,,  nizamı ve devri başlanmaktadır, Buna göre, her knez idare ettiği mıntakayı kendi oğulları arasında böler, "Büyük Knezlik,, makamına çıksa bile Vladimir şehrine gitmez, kendi "yurt„unda (udel) kalırdı. Viadimir şehri ve çevresi yalnız "Büyük Knez,, olan kimseye ait idi. Aleksandr Nevski'nin oğulları ve torunları zamanında bu nizam kökleşti; bunun neticesi olarak ta, Suzdal-Vladimir Rusyası'ndaki knezliklerinin, knezlerin oğulları arasında mütemadiyen bölünmesi yüzünden, küçük küçük kneziikler meydana geldi. Vladimir'den başka, Kuzey Rusyası'nda, Rostov, Tver, Kostroma, Pereyaslavl, Gorodets knezlikleri vardı; bunlar da birkaç knezliğe bölününce sayıları büsbütün arttı.

Büyük Knezlik İçin savaşlar

 

Moğol'lar Rusya'yı zaptettikten sonra  eski nizama dokunmadılar,  böylelikle "Büyük  Knezlik,, enstitiisyonu da olduğu gibi  kaldı. Hanın itimadını  kazanmağa muvaffak olan, daha doğrusu moğol büyüklerini hediyelerle elde eden knezler bu makama çıkmakla beraber, Rurik sülâlesinden başka kimsenin bu makama getirilmemesi esasına riayet ediliyordu. Vladimir knezi Yaroslav'ın, Batu han ve Güyük kağan tarafından makamında tasdik edildiğini söylemiştik. Yaroslav Vsevolodoviç, 1246 da Karakorum'dan dönüşünde öldükten sonra, Yaroslav'ın oğlu Andrey "Büyük Knez,, oldu. Fakat Yaroslav'ın büyük oğlu Aleksandr (Nevski) bunu tanımadı ve Orda'da çevirdiği entrikalar neticesinde, Andrey'i Vladimir şehrinden kaçmağa ve tâ İsveç'e iltica etmesine sebep oldu. Aleksandr Nevski, gerek Altın Orda ve gerek Moğolistan'daki Büyük Kağanın itimadlarını kazanmış olduğundan, ölüm tarihi olan 1263 yılına kadar "Büyük Knez,, sıfatiyle Vladimir'de kaldı.

Aleksandr Nevski ölünce, oğulları arasında mücadele başladı. Oğullarından Tver knezi olan Yaroslav'ın "Büyük Knezliği,, Orda'da tasdik edildi. Knezlerin birbirleriyle savaşlarında Novgorod'a hâkim olmak meselesi de mühim rol oynuyordu; hâkem sıfatiyle han'a başvuruluyor, hanın iltizam ettiği kimse partiyi kazanıyordu. Aleksandr Nevski'nin oğullarından Dimitri ile Andrey arasındaki mücadelenin bilhassa kanlı olduğu biliniyor. Andrey, birkaç defa Orda'dan moğol kuvvetlerini çağırdı ve rus şehirlerini yağma ettirdi. Bir müddet sonra Tver knezi Michail Yaroslaviç'in ve Moskova knezi Yuri Daniiloviç'in Saray'a giderek, "Büyük Knez,, olmak sevdasına düştüklerini görüyoruz. Tver knezi Michail partiyi kazandı, fakat, 1313 te Altın Orda tahtına Özbek han çıkınca, vaziyet değişti. Moskova knezi Yuri, Saray'a giderek, Özbek hanın kızkardeşi Konçak ile evlendi ve 1317 de bir moğol ordusu ile döndü ve hemen Tver knezine karşı savaş açtı. Moskova kuvvetleri yenildi ve esir düşen Konçak'ın, Tver knezi tarafından zehirlendiği ve öldürüldüğü şayiası çıktı. Bunun üzerine "Büyük Knez,, Michail, Orda'ya çağrıldı ve Moskova knezi Yuri tarafından öldürüldü. Tver knezinin oğlu 1325 te Orda'da bulunduğu sırada, Moskova knezi Yuri'yi hanın huzurunda boğazladı. Tver knezi Aleksandr, elçi olarak giden Moğol'ların öldürülmesine müsaade ettiğinden, cezalandırılması icabediyordu; bu işi Moskova knezi İvan Daniiloviç (Kalita) üzerine aldı. Bununla Moskova knezi hanın itimadını kazandı ve han Moskova Knezliğinin yükselmesine müzaharet etti. Rus knezleri arasında cereyan eden mücadelelerin gelişigüzel sayılması bile, bu sıralarda Rusya'daki durumu göstermeğe kâfidir. Knezler, kendi menfaatlerini korumak için, hiçbir vasıtadan çekinmiyorlar ve Moğol'ları Rusya'nın iç işlerine karıştırmayı tamamiyle mübah görüyorlardı. Altın Orda hanlarının bu devirde herhangi bir gaye güden bir politika takibettiklerini iddia için müsbet delillerimiz yoktur; Altın Orda'nın arzusu, rus knezlerinin moğol isteklerine boyun eğmeleri ve mevcut nizama karşı gelmemeleri idi.

Moğol'lara karşı ayaklanmalar: 1262,  1289, -1315, 1320 ve1327 yılları 

Rus şehirlerinden  bazıları, moğol hâkimiyetinin başlangıcından 20 yıl  sonra, Altın  Ordaya  vergi  göndermekten  vazgeçmek  teşebüsünde bulundular; bu hususta, istilâ zamanında nisbeten az tahribata maruz kalan Rostov şehrinin  ön  ayak  olduğu  biliniyor.  Rostov  ve Suzdal Rusyası'ndaki  bazı şehirler, 1262 de, Moğol'lara  vergi ödemeyeceklerini ilân ederek, isyan bayrağını kaldırdılar; ve moğol askerlerini öldürdüler. Aleksandr Nevski'nin el altından bu isyanı teşvik ettiği ve hatta buralara gönderilen beyannâmeleri imzaladığı iddia ediliyorsa da, bunun aslı olmasa gerektir. Aleksandr Nevski, bu ayaklanmayı müteakip hemen ertesi sene 'Ruslar üzerinden belâ ve kazayı gidermek için' Orda'ya gitmek ve handan afdilemek mecburiyetinde kaldı. 1289 da Rostov ahalisi tekrar ayaklandı. Şehirdeki Moğol'lar koğuldular, mal ve mülkleri Ruslar tarafından yağma edildi. 1315 ve 1320 yıllarında yine Rostov mıntakasında isyan çıktığı biliniyor. Moğol'lar her defasında bu ayaklanmaları zorluk çekmeden bastırdılar. 1327 de Tver ahalisinin Şevkal adlı bir moğol büyüğüne karşı geldiklerini öğreniyoruz. Bu hareket de çabucak yatıştırıldı. Rostov mıntakasında ayaklanmaların tekrarlanması, buraya daha çok baskakların tayinini ve muhafız kıtalarının yerleştirilmesini mucip oldu. Baskakla ilgili yer adlarının çokluğu bunu göstermektedir.

Altın Orda'da baş gösteren (1267-1280) İkilikten bazı rus knezlerinin Yararlanmaları

 Orda hanı Mengü Timür zamanında Cuci oğlu Moğol'un torunu Nogay, Batı Kıpçak sahasının kumandanı "Tümen Başlığ,, sıfatiyle ehemmiyet kazanmıştı. Nogay, "Mengü Timür'ün ölümünden sonra, Altın Orda tahtına çıkan Tuda Mengü zamanında (1280-1287) müstakil bir hükümdar rolünü oynamağa başladı. Teleboğa han zamanında da (1287-1291) Nogay, kendi başına harekete devam etti. Altın Orda, bu suretle, adeta ikiye bölünmüş gibi idi. Bu durum, Rusya üzerinde de tesirini gösterdi; knezlerin bir kısmı Saray'daki hanı baş tanıyorlar, bir kısmı da Nogay ile münasebet tesis etmişlerdi. Saray hanına bağlı kalanlar: Suzdal, Rostov -Vladimir knezleri idi; halbuki Pereyaslavl ve, galiba, Tver knezi, Nogay'ın otoritesini tanımak istemişlerdi. Nogay (han) tarafını tutan Pereyaslavl knezi Dimitri Aleksandroviç'e karşı, birçok rus knezinin ricaları üzerine, Saray'daki han tarafından, Tuda'nın kumandasında bir moğol tedib ordusu gönderildi; bu ordu yanında Gorodets, Yaroslav ve Rostov knezleri de bulunuyorlardı. Bu münasebetle birçok rus şehri — Moskova da dahil olmak üzere — tahrib ve yağma edildi; rus knezlerinin iç işlerine Moğol'ları karıştırmaktan asla çekinmediklerinin bir misalini bu münasebetle yine görmüş oluyoruz. Tuda'nın kuvvetleri, asayişi ve Saray hanının otoritesini temin ettikten sonra, Orda'ya döndüler.

Moğol elçisi huzurunda rus  knezlerinin toplantıları

Rus knezleri arasındaki  geçimsizlikler, bazan Altın Orda'dan gönderilen  moğol elçisi huzurunda ve Saray'daki rus piskoposunun  iştirakiyle yapılan knezler toplantısında halledilirdi.

Böyle bir toplantı, 1287 de Vladimir şehrinde oldu ve hanın elçisi Nevriiy'ün riyaseti aitında yapıldı. 1301de, Dimitrov şehrinde de böyle bir toplantı aktedildi; 1304 de Pereyaslavl'de bir toplantı oldu. Rus knezliklerinde daimî bir moğol nizamı olmamakla beraber, baskakların ve moğol kıtalarının bulunması ve nihayet sık sık moğol elçilerinin gidip gelmeleri, Rusya'da moğol tesiri ve nüfuzunun artmasını mucip oluyordu. Knezlerin Orda'ya "yüz sürmeğe,, gitmeleri ve uzun zaman hanın ordugâhında kalmaları, rus knezlerinin ister istemez moğol tesirine maruz kalmalarını icap ettiriyordu. Hatta rus büyüklerinden bazılarının, müslümanlığı kabul eden hanların hizmetine girenler de görünmeğe başladı; mamafih bu gibilerin az olduğu ve rus ahalisi tarafından takip ve tevbih edildikleri biliniyor: 1262 de Yaroslav şehrinde Zosirna adlı böyle birinin halk tarafından öldürüldüğünü rus kaynakları yazarlar.

Moğol'lardan da rus yurduna gelip hıristiyanlığı kabul edenlere erkenden rastlanmaktadır. Altın Orda'nın ilk hanları nazarında din, ehemmiyetli bir rol oynamıyordu. Batu hanın oğlu Sartak hıristiyanlığı kabul etmişti; Saray'da bir ortodoks piskopusluğu mevcuttu. Hanların yakınlarından bazılarının da ortodoksluğa meyilleri olduğu biliniyor; hatta bunlardan biri Rostov knezinin hizmetine girmiş, hıristiyanlığı kabul etmiş ve "Çarzade Petr,, adiyle tanınmıştı. XIV. yüzyıl başında Rostov şehrinde Altın Orda'dan gelen birçok moğol büyüğünün yaşadığı da malûmdur. Islâmiyetin Altın Orda'da henüz kuvvet bulmadığı bir devirde, rus şehirlerine gelip yerleşen bu moğol büyüklerinden bir kısmının, rus knezleri tarafından menfaatler temin edilince, temelli olarak Rusya'da kaldıkları, az zaman sonra hıristiyanlaştıkları ve ruslaştıkları biliniyor ; böylelikle, daha XIV. yüzyıldanberi, rus asilzadelerinin Moğollarla karışmağa başladıklarını görüyoruz. İlk Moskova knezi Yuri Daniloviç'in, Özbek hanın kızkardeşi ile evlenmesi, bu "karışma,, ya önayak olanların bizzat knezlerin kendileri olduklarını göstermektedir.

RUSYA TARİHİ BAŞLANGIÇTAN 1917'YE KADAR

Prof. Dr. AKDES NİMET KURAT