RUSYA TARİHİ -10

 MOSKOVA  KNEZLİĞİNİN YÜKSELİŞİ

Moskova Şehrinin Başlangıcı (1147 denberi) ve ilk  knezleri

Moskova Knezliği ancak XIII. yüzyılın ikinci yarısında teşekkül etti. Bu knezliğin kurulması, Suzdal-Vladimir  Rusyası'nda, " Büyük Knez „  (dük) Yaroslav Vsevolodoviç'in oğulları  ve torunları zamanında meydana  gelen "udel,, (yurt) nizamının (feodal sistemin) bir neticesi idi. Moskova'nın  ilk knezi, Aleksandr Nevski'nin  küçük oğlu Daniil'dir. Daniil Aleksandroviç ile, Moskova  knezleri  sülâlesi kurulmuş oldu ; sonraki " Moskova Büyük Knezleri,, ve "Rus Çarları „ bu sülâleden türemiştir. Rus knezlikleri tedricen Moskova Knezliğinin hâkimiyetini tanıyarak bir tek devlet halinde birleştiler, ve nihayet bugünkü Rusya'nın esası kuruldu. Bu bakımdan Moskova Knezliğinin tarihi, rus tarihinde ayrıca ehemmiyet kazanmıştır.

Moskova (Moskva) şehri, adını  aynı ismi taşıyan nehirden almıştır; bu isim, fin menşeli olsa gerektir. Şehrin kuruluşu hakkında sarih bilgimiz yoktur; rivayete göre, XII. yüzyıl ortalarında knez Yuri Dolgoruki tarafından kurulmuştur. Moskova adı,  vekayinâmelerde ilk defa 1147 de geçer, sonra 1156  ve 1176 yıllarında"Moskov,, "Kuçkova,, ve  "Moskva,, diye zikredilir. Rivayete göre burası "Kuçko,, adlı bir boyarın malikânesi imiş. Yuri Dolgoruki burayı, Ryazan ve Çernigov knezliklerine karşı Suzdal mıntakasını müdafaa için, bir hudut karakolu, sonraları hudud kalesi olarak inşa etmiş; oradan  geçen nehire izafeten de "Moskova,, adını vermiştir.  Şehrin gayet müsait coğrafî durumu, Kuzey Rusya'dan Güney Rusyası'na, Novgorod'dan Ryazan mıntakasına giden yolların kavşak noktasında bulunması, güneyden göç eden rus ahalisinin, Moskova yanından geçmeleri icabetmesi, nihayet Volga ve Don boyunca yapılan nehir ticaret yolunun da Moskova nehri vasıtasiyle birbirine  bağlanması, bu şehirin sür'atle inkişafını mucip oldu. Bunlardan başka, gayet önemli siyasî sebepler de mevcuttur.

Moskova knezleri, ekseriyetle, kurnaz ve becerikli kimselerdi; bunlar Altın Orda hanlarının itimatlarını kazanmağa ve diğer rus knezlerini kötüleyerek, Orda'da birinci mevkii almağa muvaffak oldular. Öyle ki Moskova knezleri, Rusya'da hanların valileri rolünü oynamağa başladılar. Moskova Knezliğinin, diğer knezliklere nisbeten, daha emin bir durum arzetmesi, burada ahalinin artmasını mucip oldu. Bütün bu sebepler, Moskova Knezliğinin sür'atle yükselmesi ve kuvvetlenmesini intaç etti.

Aleksandr Nevski, küçük oğlu Daniil'e Moskova şehrini ve çevresini verince, Daniil knezliğinin sahasını genişletmeğe gayret etti ve muvaffak oldu; oğlu Yuri Daniiloviç te ayni siyaseti takip etti. Ryazan knezinden, Moskova nehrinin mansabındaki Kolomna şehrini aldıktan sonra, Moskova nehrinin başındaki Mojaysk şehrini, Smolensk knezinden aldı; böylelikle Moskova nehri baştanbaşa Moskova Knezliğine bağlanmış oldu. Bu saha, sonraki "Moskova Büyük Knezliği,, nin (Dükalığının) ve nihayet Rusya'nın nüvesi oldu. Pereyaslavl' -Zalesski knezinin çocuğu olmadığından, arazisi, vasiyetnamesi mucibince, Daniil'e geçmişti. Bu suretle Daniil'in oğlu Yuri, Kuzey Rusya knezliklerinin en münimi derecesine çıkmış oldu. Yuri bu durum karşısında "Büyük Knez,, olmak sevdasına düştü ve Altın Orda hanına yaranmağa başladı. Fakat, o sıralarda, Tver knezi Michail, "Büyük Knezlik,, mansabını elde etmişti. Bu yüzden Moskova ve Tver knezleri arasında entrikalarla dolu bir mücadelenin başladığını görüyoruz. Yuri Daniiloviç muvaffak olmak için her çareye başvuruyordu. 1313 de Altın Orda tahtına çıkan Özbek hanın kızkardeşi Konçak ile, 1317 yılında evlenmeğe muvaffak oldu ve Orda'dan bir miktar moğol askeri alarak, Moskova'ya döndü. Fakat aynı şene Tver knezi Michail tarafından yenildi. Bu münasebetle karısı Konçak'ın, Tver knezinin eline esir düştüğü ve zehirlenerek öldürüldüğünden yukarıda bahsetmiştik. Büyük knez Michail hesap vermek için Orda'ya çağırılmış ve öldürülmüştü. Fakat Moskova knezi Yuri de, Tver knezinin oğlu tarafından han huzurunda bıçaklanarak öldürüldü; bu knezin siyasetinin ana prensipini teşkil eden, "Moğollara dayanarak Moskova knezliğini yükseltmek» esasları kendisinden sonraki Moskova knezleri için siyasî bir vasiyetnâme gibi telâkki edildi.

Moskova Büyük Knezliğin İvan Kalitaya geçmesi  (1328-1341)

Daniiloviç'ten sonra Moskova knezi olan Yuri'nin  biraderi İvan,  Tver  knezi ile mücacadelesine devam etti. ivan, Özbek hanın  itimadını  kazandı ve 1328 yılında "Büyük Knez,, mansabını almağa muvaffak oldu. Bundan böyle Büyük  Knezlik, gayet az bir zaman  hariç, hep  Moskova knezlerinin elinde kalacaktır. Büyük Knez  İvan Daniiloviç, çok akıllı bir devlet adamı idi. Her şeyden önce kendi knezliği içinde asayiş ve emniyeti temin etti; öyle ki Moskova Knezliği bu bakımdan komşu knezlikler arasında istisnaî bir yer aldı. Bu knezin en mühim işlerinden biri de: Altın Orda'ya gönderilmesi gereken vergilerin "külfetini,, kendi üzerine almasıdır. Böylelikle moğol "baskak,, ları ve "bitikçi,, leri (vergi memurları ve tahsildarları) Suzdal - Vladimir Büyük Knezliği sahasından uzaklaştılar. îç Rusya'da moğol memurları ve kıtaları kalmadı. Moğol İmparatorluğu hudutları içinde ticarete verilen ehemmiyet ve umumî emniyet yüzünden para tedavülü çoğalmıştı. Bunun tesiri Rusya'da da görüldü ; rus knezliklerinde de para çoğaldı; bundan böyle hana gönderilecek vergiler para hesabı ile yapılır oldu. Moskova knezi İvan Daniiloviç, han namına vergi toplarken, kendisi için de hisse çıkarıyordu ; ahaliden lüzumundan fazla para topluyor, hana vergi gönderdikten sonra mühim bir yekûn knezin kasasında kalıyordu. Rus halkı daha ağır vergiler ödemeğe mecbur tutulmakla beraber, Moskova knezinin varidatı artmış bulunuyordu. İvan Doniiloviç'a, para hesabı ile fazla meşgul olmasından ötürü, "kese,, manasına gelen (rumca) "Kalita,, adı verildi. Altın Orda hanları, rus vergisinin eskisine nisbeten daha muntazam ve külfetetsizce gelmesinden memnun kaldılar ve İvan Kalita'nın mevkiini büsbütün desteklediler. Vergi dışında, Moskova knezinden gelen armağanlar, hanın ordugâhında İvan Kalita'ya karşı sempatinin çoğalmasını mucip oldu. Moskova knezi, Altın Orda hanının en çok güvendiği ve sevdiği rus knezi idi. Bu durum, Moskova'nın bütün diğer rus knezlikieri arasında mümtaz bir mevkie çıkmasına imkân verdi. İvan Kalita, Rusya'da adeta hanların "vekili,, sayılıyordu.

Rus  kilisesinin Moskova'ya nakledilmesi  (1300 den sonra)

Kiyef Rusyası'nın büsbütün kuvvetten düşmesi    ve moğol  istilâsı zamanında  Kiyef  şehrinin tahrip edilmesini müteakip rus kilisesinin merkezi de yerini değiştirdi. Hıristiyanlığın kabulü ile Kiyef, rus metropolitliğinin merkezi olmuştu; metropolitler ise İstanbul  patriği  tarafından  tayin  edilirlerdi; böylelikle rus kilisesi İstanbul patrikhanesine bağlı kaldı. 1300 yıllarında, Kiyef şehrinin moğol akınlarından biri neticesinde yeniden yıkılması üzerine, metropolit Maksim, Vladimir şehrine gitti; rus kilisesinin merkezi bu suretle Kuzey Rusya'ya nakledilmiş oldu. Bu vaziyet karşısında Galiç knezleri, Güney-Batı Rusyası için ayrı bir metropolitlik ihdasını istedilerse de, İstanbul patriği, rus kilisesinin bölünmesini arzu etmediğinden, buna muvafakat etmedi. Metropolit Maksim'in ölümünden sonra, metropolitik makamına, aslen Volinyalı olan, Petr getirildi; o da, Vladimir şehrini merkez ittihaz etti, fakat ekseriyetle Moskova şehrinde kalıyordu; Petr, Moskova knezlerinin Tver'e karşı mücadelelerinde Moskova'yı iltizam ediyordu. Metropolit, knez İvan Kalita ile yakın münasebet tesis ve Moskova knezini her hususta iltizam etti. Metropolit'in teşviki ile Moskova'da "Uspenskiy sobor,, (katedral) adiyle şöhret bulan büyük bir kilise yapıldı; Petr'in Moskova Knezliğinin büyümesinde ve kuvvetlenmesinde mühim rol oynamış olduğu muhakkaktır. O, bütün rus kilisesinin reisi sıfatiyle Moskova knezinin mevkiini yükseltti. Petr'in, halefi — aslen rum olan — Teognost da kilise merkezi olarak Moskova'yı seçti. Böylelikle Moskova şehri rus kilisesinin daimî merkezi oldu. Bu durum, Moskova Knezliğinin yükselmesinde mühim âmil teşkil etmiştir. Bundan böyle rus metropolitleri işgal ettikleri mevki ve ruhani otoriteleri ile Moskova knezlerinin faaliyetlerini desteklediler; yeni merkezin "Bütün Rusya,, içindeki mevkiinin sağlanmasını temin ettiler. Rus kilisesi, Altın Orda hanlarından aldığı imtiyazlar sayesinde çok kuvvetli ve zengin bir teşkilât olduğundan, kilise reisinin iltizam ettiği knezin birdenbire ehemmiyet kazanacağı aşikârdı. Bu suretle artık XIV. yüzyılın ortalarına doğru Moskova Knezliği hem siyasî, hem dinî ve iktisadî üstünlüğü elde etmiş bulunuyordu.

Teognost'un halefi, aslen Moskova'lı, Aleksey, İvan Kalita'nın oğulları zamanında devlet işlerinde mühim rol oynadı; knezler, ya küçük yaşta veya hasta olduklarında, metropolit Aleksey onların namına devlet işlerine baktı. Bu suretle rus metropolitlerinin Moskova Knezliğinde siyasi rolleri başlamış oldu. Özbek hanın ve galiba sonraları Canibek hanın gözdesi ve karısı Taydula hastalanmışken, 1357 de Orda'ya davet edilen metropolit Aleksey'in tedavisi üzerine hatunun iyileşmesiyle, Altın Orda'da rus metropolitinin mevkii büsbütün kuvvetlendi. Aleksey, rus kilisesinin eski imtiyazlarını yeniletmeğe muvaffak oldu. Metropolit Aleksey'in han ordugâhında mevkii kuvvetlenince, Moskova Knezliğinin de siyasî durumu büsbütün sağlamlaşmış oldu.

Boyarların ve Rus halkının Moskova Knezliği sahasında yerleşmeleri

    

Moskova  Knezliğinin  durumu  sağlamlaştıkça nüfusu da çoğaldı. Knezlerin gayreti  sayesinde elde edilen iç asayiş, ahalinin emniyet içinde kendi işi  güciyle  meşgul  olmasına imkân  verdi;  bunun  üzerine  komşu  knezliklerden Moskova arazisine  gelip yerleşenler  çoğaldı.

Bunlar arasında, büyük arazi sahibi ve asil menşeli olan boyarlar da çoktu. Diğer knezler nisbeten hem mevkii yüksek, hem serveti fazla olan Moskova knezinin hizmetinde bulunmak, "boyar,, lar için kârlı olduğundan, öbür knezlerin yanındaki asiller de Moskova knezinin hizmetine geçmeğe başladılar. Bu suretle Moskova mıntakasında ahali sür'atle arttı, köylülerin ve "boyar,, ların adedi çoğaldı, Moskova Knezliği rus knezliklerinin en kalabalık nüfuslusu oldu.

Moskova knezleri, Daniil Aleksandroviç'ten başlayarak, knezliklerinin sahasını genişletegeldiler. Bazen zorla ve bazen de veraset tarikiyle başka knezliklerin şehirlerini eklediler. Bundan başka, fakir düşen knezlerin arazisini de satın aldıkları olurdu. Yaroslavl, Beloozero ve Rostov knezlerinin yerleri böylelikle Moskova'nın eline geçti; bazen ayrı köylerin de satın alındığı biliniyor. Altın Orda'ya gönderilmesi için toplanan verginin bir kısmı Moskova knezlerinin ellerinde kaldığından, gerek komşu knezlerden arazi satın alınması ve gerek Moğolların elinde bulunan rus esirlerinin kurtarılması için, Moskova knezlerinin paraları bulunurdu. Ticaret yollarının Moskova sahasından geçmesi, knezlere tüccarlardan gümrük ve baç olarak mühim miktarda varidat temin ettiğinden, Moskova knezlerinin malî durumları daima iyi idi. Böylelikle yeni merkezin yükselmesi yolunda birçok âmiller ve şartlar bir araya gelmiş bulunuyordu.

Moskova Büyük Knezi Dimitri  Ivanoviç (Donskoy) (1359-1389)

Altın Orda'da büyük bir nüfuz sahibi olan Mamay mirza, Moskova knezinin bir müddetten-beri kafa tutmakta olduğunun farkında idi. 1378 de Moskova ordusunun Arabşah hana karşı Voja nehri yanında zafer kazanması, Dimitri Ivanoviç İvan Kalita'dan sonra Moskova Knezliği tahtına  oğulları  Semeon  Gordıy  (1341-1353) ve İvan Krasnıy (1353-1359) geçtiler. Bunlar küçük yaşta tahta çıktıklarından,  metropolit  Aleksey devlet işlerine nezaret  etti.  Semeon  Gordıy'ın çocuğu  yoktu. İvan  Krasnıy'ın  ise  ancak  iki oğlu vardı. Bundan dolayı,  her iki  knez de  öldükten  sonra, Moskova Knezliği (mevcut "yurt,, nizamına uygun, olarak) parçalanmaktan kurtuldu. 1359 da knez olan Dimitri İvanoviç, henüz 10 yaşında oldğundan metropolit Aleksey, boyarlarla birlikte devlet işlerine baktı. Bu arada Suzdal knezi, Altın Orda'dan "Büyük Knezlik,, makamını almağa muvaffak olmuştu, fakat bu durum ancak 2 yıl kadar sürdü. Moskova knezi tekrar bu mansabı kendisine geçirebildi. Dimitri İvanoviç, Suzdal, Ryazan ve Novgorod knezlerine de otoritesini tanıtmağa muvaffak olmuştu. 1221 de Yuri Vsevolodoviç tarafından kurulup, Oka nehrinin mansabı sahasını Rus kontrolü altında bulunduran Nijni-Novgorod şehri de Moskova knezinin nüfuzu altına alınmıştı. Moskova Knezliğinin ötedenberi rakibi olan Tver Knezliğini yenmek ve inkıyad altına almak için Dimitri İvanoviç çetin savaşlar yapmak zorunda kaldı; Tver'lilere Litvanya tarafından yardım edilmesi, bu mücadeleyi zorlaştırmıştı. Nihayet Tver knezi, "Vladimir Büyük Knezliğine hak iddiasından vazgeçmek,, ve kendisini Moskova büyük knezini "küçük biraderi,, tanımak şartiyle bir uzlaşma yaptı. Novgorod'lular da Moskova knezinin üstünlüğünü kabule icbar edildiler ve 8000 ruble ödemek zorunda kaldılar. Dimitri ivanoviç, bu suretle, rus knezleri arasında en kudretlisi olduğunu herkese kabul ettirmeğe muvaffak oldu. Rus yurdunda ve rus tarihinde bu knezi meşhur eden vak'a ise: Moğollara karşı büyük bir zafer kazanmasıdır.

Kulikovo meydan muharebesi, Rusların Moğollara karşı ilk büyük Zaferi (8 eylül 1380 ) 

 

İvanoviç ne  kadar  kuvvetlendiğini açıkça  göstermişti. Knez, bir  müddettenberi  Orda ile alâkasını kesmiş gibi idi. Mamay mirza tarafından Moskova'ya gönderilen talepler red cevabı ile karşılandı. Bunun üzerine Moskova knezinin zorla inkıyad altına alınması kararlaştırıldı. Mamay mirza, Moğollardan başka, Kumanlar, Çerkesler, Alan (Yas), Burtan ( Yahudiler ), Ermeniler ve hatta Kırım'dan gelen Cenevizlilerden müteşekkil bir ordu ile harekete geçti. Mamay mirza, aynı zamanda Litvanya beyi (ve Lehistan kiralı) Yagayla ile de münasebet tesis etmiş, onunla 1 eylül 1380 tarihinde Don nehrine yakın bir yerde buluşmayı kararlaştırmıştı.

Mamay mirzanın hareketinden haber alan Moskova knezi Dimitri ivanoviç, savaş için gerekli hazırlıklarını yaptı. İki yıl önce Moğollara karşı kazandığı zafer, ona bu defa Mamay mirza ile boy ölçüşmek cesaretini vermişti. Kendine tâbi Rostov, Yaroslavl ve Beloozero knezlerinden başka, Litvanya knezi Olgerd'in oğulları da Litvanyalı kıtalarla yardıma geldiler. Tver, Novgorod ve Ryazan knezleri Moskova'lılara yardıma asker göndermekten imtina ettiler; Tver ve Ryazan knezlerinin, hatta gizlice, Mamay mirza ile anlaştıkları bildiriliyor. Dimitri İvanoviç'in kumandasında, Moskova'da 150 bin kişilik bir ordu toplandığı anlaşılmaktadır. Seferin manevî istinatgâhı ise, Moskova'nın yakınında kurulan Troitsk - Sergeevsk manastırının başrahibi Sergius idi. Sergius, knez Dimitri'yi savaş için takdis etti, çok kan dökülmesi pahasına olsa dahi, zaferi müjdeledi. Peresvet ve Oslebya adında iki muharib - pehlivan rahibi birlikte gönderdi. Moskova knezinin ordusu, Oka nehrini geçerek, Don'un başlarına yaklaştı. Mamay mirzanın kuvvetleri de oraya gelerek, Litvanya beyi Yagayla'nın ordusu ile gelmesini bekliyorlardı. Fakat Yagayla sözünde durmadı, kararlaştırılan zamanda oraya yetişmedi. Mamay bunun üzerine fazla beklemiyerek, 8 eylül günü, Kulikovo ovasında Ruslarla savaşa tutuştu.

Mamay mirzanın moğol harp usullerine asla riayet etmediği, kendine fazla güvenerek, düşmanın durumunu asla araştırmadığı anlaşılmaktadır. Halbuki Moskova knezi Moğolların hattı hareketini, miktarlarını ve nasıl bir ordu ile geldiklerini esaslı bir şekilde öğrenmişti. Dimitri İvanoviç, her ihtimale karşı, ordusunun bir kısmını pusuya koydu ve vaziyet kötüleşirse bunlar savaşa katılacaklardı. İlk olarak Mamay'ın ordusu harekete geçti. Şiddetli çarpışmadan sonra her tarafta Rusların mukavemeti kırıldı ve Ruslar intizamsız bir şekilde kaçmağa başladılar. Başrahip Sergius'un gönderdiği iki pehlivan, çarpışmanın başlangıcında ölü düştüler; knez Dimitri İvanoviç yediği bir kılıç darbesiyle atından yere yuvarlandı ve bayıldı. Rusların yenilgisi muhakkak gibiydi. Fakat pusudaki bölüklerin hücuma geçmeleri, Moğolların yenilmelerine sebep oldu. Mamay'ın dağınık ve yorgun kuvvetleri, taze rus kıtalarının hücumuna dayanamadılar, meydan muharebesini bırakıp kaçtılar. Ruslar, bir müddet kaçanları kovaladıktan sonra geri döndüler. Böylelikle, 1380 yılı Kulikovo meydan muharebesi Moskova knezi Dimitri tarafından kazanılmış oldu. Dimitri İvanoviç muzaffer bir kumandan sıfatiyle, büyük şenlikler içinde Moskova şehrine döndü. Şimdiye kadar Ruslara korku hissi aşılamış olan Moğolların bu yenilgileri bütün rus halkı üzerinde derin bir tesir yaptı ve Rusların maneviyatını fevkalâde yükseltti; demek ki, Ruslar artık 150 yıldanberi tahakkümleri altında bulundukları Moğolları yenecek kadar kuvvetlenmişlerdi. Bu zafer, Moskova Knezliğinin ve knez Dimitri İvanoviç'in otoritesini birdenbire göklere çıkardı. Kendisine “Don muzafferi „ (Donskoy) adı verildiği gibi, çok geçmeden bu sefer ve zafer hakkında destanlar tertip edildi. Bunlardan "Mamayevo poboişçe,, (Mamay hezimeti) adlısı en çok yayılanı idi.

Mamafih Dimitri Donskoy'un bu zaferinden, Rus Yurdu için, temelli bir netice çıkmadı. Zaten kazanılan zafer bir Altın Orda hanına karşı değil, derme-çatma askerlerden mürekkep zorba bir moğol mirzasının ordusuna karşı idi. Aksak Timur'un yardımı ile Urus hana galebe çalan Tuktamış, Mamay mirzayı yendikten ve vücudünü ortadan kaldırdıktan sonra, Akhoca adlı birini Moskova'ya gönderdi ve rus knezlerinin, vaktiyle olduğu gibi, "yüz sürmeleri için,, Orda'ya gelmelerini istedi. Dimitri buna kulak asmadı, bir miktar hediye yollamakla iktifa etti. Tuktamış han bunun üzerine Dimitri İvanoviç'e karşı 1382 yılında büyük kuvvetlerle Moskova üzerine yürüdü. Ryazan knezi Oleg, Moğollara kılavuzluk etti. Dimitri İvanoviç'in hanın kuvvetlerine karşı durmağa cesareti olmadığından, Moskova'yı bırakıp kuzeye, Kostroma tarafına kaçtı. Moskova şehrindeki boyarların ve ruhanilerin bir kısmı knezi takip ettiler, ahaliden bazıları ise şehri müdaafa etmek istediler. Tuktamış'ın orduşu Moskova'yı birkaç gün kuşattıktan sonra, Moğollar şehire girdiler. Moskova baştanbaşa yağma edildi ve yakıldı. Bu münasebetle Moskova'da 24,000 kişinin öldürüldüğü bilinmektedir. Moskova knezi, bu yenilgi üzerine, Tuktamış hana vergi göndermek zorunda kaldı ve oğlu Vasili'yi Tuktamış han nezdine rehine olarak yolladı.

RUSYA TARİHİ BAŞLANGIÇTAN 1917'YE KADAR

Prof. Dr. AKDES NİMET KURAT