RUSYA TARİHİ -14

 

KORKUNÇ  İVAN'IN HALEFLERİ  (1584-1605)

Çar Fedor İvanoviç (1584-1598) 

Korkunç İvan'ın tayin ettiği veçhile Moskova   tahtına oğlu Fedor geçti. Zayıf bünyeli,  aklen de tam olmayan Fedor İvanoviç, devlet işleriyle meşgul olacak bir durumda değildi. Tabiatının icabı, fevkalâde dindar bir kimse idi. Kendisi devlet idaresine nezaret edemediğinden devlet işlerinde bazı kimseler nüfuz kazandı.

Boris  Godunov 

Korkunç İvan'ın itimadını  kazanarak  gözdesi derecesine  yükselmeğe  muvaffak  olan Boris Godunov, İvan Kalita zamanında  (1330 larda) Altın  Orda'dan Rusya'ya gelen ve Ortodoksluğa geçen Çet mirza, yani moğol-Türk, neslinden türemişti. Boris Godunov çok zeki, kurnaz ve bilgili bir kimse olup, "Opriçnina,, listesine dahil olmadığı halde, "Opriçnik,, lerin başbuğu ve Korkunç İvan'ın en yakın adamı olan meşhur cellâd Malüta Skuratov'un kızı ile evlenmiş ve bu suretle, "Opriçnina,, rejimi zamanında, hayatını garanti altına koyabilmişti. Kızkardeşi İrina'yı, Korkunç İvan'ın oğlu Fedor ile evlendirmekle, Çar ailesi ile akrabalık tesis etmişti. İvan'ın son zamanlarında daima Çar ile beraber bulunmakla Devlet işlerini yakından tanımak imkânını elde etmişti. Fedor ivanoviç tahta çıkınca, Boris Godunov, yakın akraba sıfatiyle yeni Çarın en yakınlarından biri oldu. Boyar Nikita Romanoviç'in hastalanması üzerine, Boris büsbütün Çar'a yaklaşmak imkânını buldu, hemşiresi İrina vastasiyle Fedor'a tesir yapmağa başladı. Fedor İvanoviç, karısı İrina'yı çok sevdiği ve sözünden çıkmadığından, gün geçtikçe Boris Godunov'un sarayındaki nüfuzu arttı. Bir müddet sonra devlet idaresi tamamiyle Boris Godunov'un eline geçti ve Çar adına Rusya'yı idareye başladı. Bundan ötürü kendisine "devleti idare eden,, manasına gelen "Pravitel',, lâkabı verildi.

31 mayıs (1584) günü Fedor İvanoviç'in taç giyme merasimi yapıldı. Bu münasebetle umumî bir af ilân edildi; 20 yıldanberi hapiste bulunan birçok asilzade serbest bırakıldı. Bunların mal ve mülkleri kendilerine iade edildi, ivan'ın vasiyetnâmesi mucibince harb tutsakları da serbest bırakıldılar. Vergiler muayyen bir nisbette azaltıldı, bazı kimselere " boyar „ lık rütbesi verildi. O gün en çok iltifat gören ve büyük ihsanlara mazhar olan kimse, Boris Godunov idi. Çar kayınbiraderine, çok yüksek bir rütbe olan " Mirahorluk „ unvanını bahşetmekle kalmadı, on yedi yıldanberi kimseye verilmemiş olan "Yakın Büyük Boyar,, rütbesine, yani Kazan ve Ejderhan Çarlıklarının naibliğini de tevcih etti. Bu yüksek rütbeye, çok büyük bir gelir de katıldı.

İvan'ın ikinci oğlu Dimitri'nin Ölümü (15 mayıs 1591) 

Korkunç ivan'ın Maria Nagaya'dan Dimitri adlı oğlu Ugliç şehri akrabaları ile Ugliç'te  yaşamaları,  haddi  zatında  bir  sürgünlüktü. Bundan ötürü Maria Nagaya ve prensin akrabaları Boris Godunov'a karşı düşmanca bir durum aldılar ve " Pravitel „ aleyhinde rasgele söz söylemekte idiler. Hükümet tarafından Maria Nagaya ile oğluna bakmak ve lâzım gelen işlere nezaret etmek üzere gönderilen d'yak (memur) Bityagovski'ye karşı Nagoy ailesinin düşmanca bir tavır takındıkları ve memura hakaret etmek fırsatını kaçınmadıkları biliniyor. Ugliç şehri küçük prensin " yurt „u sayıldığından, Moskova'dan gelen emirleri yerine getirmek için, Maria Nagaya ve kardeşleri ellerinden geleni yapmakta ve Boris Godunov'u kötülemekten bile çekinmemekte idiler. Boris Godunov'un bütün bunlardan haber aldığı muhakkaktı; fakat Ugliç bir " yurt „ olmak hasebiyle adeta Moskova'dan müstakil bir şehir durumunda idi; Boris Godunov ta prense ve annesine karşı açıktan açığa sert tedbirler almak istemiyordu, bilâkis, Çar Fedor (ve dolayısiyle Boris) ile prens Dimitri arasında zahiren gayet samimî bir münasebetin mevcut olduğu bilinmektedir.

Vaziyet böyle iken 15 mayıs 1591 yılında henüz dokuz yaşında olan Çarzade Dimitri'nin öldüğü veya öldürüldüğü haberi Moskova'ya geldi. Alınan malûmata göre, prensin ölümü üzerine Ugliç ahalisi ayaklanmış, Moskova hükümeti memurlarından bazılarını öldürmüş, mal ve mülklerini yağma etmişti. Dimitri'nin "öldürülmesi,, iddiası ve onu tâkip eden ayaklanma, fevkalâde mühim bir vaka olduğundan, Boris Godunov olup-bitenleri yerinde araştırmak için hemen bir heyet gönderdi. Buna: Moskova'nın en kibar ailesinden knez Vasili İvanoviç Şuyski (sonraki Çar), Okolniçi Andrey Kleşin ve iki d'yak (Boyarlar meclisi sekreterlerinden) ve metropolit vekili Gelasi dahildir. Heyetin büyük şahsiyetlerden teşekkül etmesi, meselenin doğru ve tam bir dürüstlükle inceleneceğine bir garanti idi. Ugliç'te, Dimitri'nin cesedi muayene edildi ve prensin boğazından derin bir yara aldığı görüldü. Prens mutad merasimle gömüldükten sonra, d'yak Bityagovski ve birkaç memuru öldüren Ugliçliler sorguya çekildiler, ve suçlu tanılarak idam edildiler. Hey'et Moskova'ya dönünce, Ugliç'te Dimitri'nin ölümüne aid incelemenin uzun bir raporunu hükümete sundu (bu rapor zamanımıza kadar muhafaza edilmiştir). Raporda: 'Zaten sar'a hastalığına müptelâ olan prens Dimitri'nin, oyun esnasında, elindeki bıçağı üzerine düşerek boğazından derin bir yara aldığı ve bunun neticesinde öldüğü bildirilmişti. Dimitri'nin annesi, Maria Nagaya ve akrabaları Moskova'ya getirildiler. Maria az sonra, rahibe olarak manastıra kapatıldı. Dimitri'nin ölümü vak'ası da böylelikle kapanmış sanılıyordu. Fakat bu meselenin, haddi zatında kapanmadığını ve rus tarihinde büyük vak'alar doğuracağını ilerde göreceğiz.

Rusya'da Patrikliğin kuruluşu 

 

Floransa Ünyonu (1439) üzerine Moskova kilisesi kendini  " autokefal „  ( muhtar)  olduğunu  ilân (1589)  etmişti.  İstanbul patrikhanesi Floransa ünyonu hükümlerini reddettikten sonra da, rus kilisesinin durumu değişmedi. Moskova metropolitleri, rus başpiskoposunun ve piskopusların toplantısında seçilerek, Moskova'da makama çıkarılırlar, tasdik edilmek için İstanbul patrikhanesine gitmezlerdi. Moskova Knezliği kuvvetlendikçe, Moskova metropolitlerinin mevkileri ve nüfuzları da yükseldi. 1480 den sonra Moskova tamamiyle müstakil ve büyük bir devlet olunca, Rusya ortodoks devletlerinin en büyüğü derecesine çıktı. " Moskova - Üçüncü Roma,, nazariyesinin icabı olarak, Moskova'daki hükümdar-Çarın yanında bir de kilise reisi-patriğin bulunması da gerekiyordu.

Hele IV. İvan'ın, 1547 de "Çarlık,, unvanı alması, rus kilisesi başının da yükselmesini gerektirmişti. Fakat Korkunç İvan, kilise reisini "metropolitlikten yukarı çıkarmadı; bunun sebepleri bilinmemekle beraber, ruhanilere daha yüksek mevki vererek, kilisenin nüfuzunu çoğaltmak istemeyişi hatıra gelebilir. İvan'ın hayatının sonlarına doğru Rusya'da patriklik ihdasını düşündüğü, fakat bunu gerçekleştirmek için zaman bulamadığı da iddia edilmektedir. Böyle mühim bir meselenin halli Fedor ivanoviç zamanına kaldı ve Boris Godunov'un becerikli siyaseti neticesinde muvaffakiyetle halledildi.

Boris Godunov, Moskova'da bir "Patriklik,, yapacak olursa, rus kilise mensuplarını büsbütün elde edeceği muhakkaktı. Bunu gerçekleştirmek için durum da müsaitti. Osmanlı - Türk hâkimiyetinde bulunan "Şark kilisesi,, ile Rusya arasında hayli zamandanberi yakın bir münasebet devam ettirildiğini görmüştük. İstanbul, Antakya ve bazı diğer kilise merkezleri mümessilleri, Moskova'ya rus hükümdarlarından "sadaka,, dilenmeğe (yardım istemeğe) gelirler, Ruslardan para yardımı görürlerdi. Korkunç İvan bir defa kendiliğinden istanbul patriğine iane göndermiş, Osmanlı devletinde yaşayan hıristiyan reayanın teveccühünü kazanmak istemişti. Balkanlarda, İstanbul'da ve Şarktaki ortodoks memleketlerde, rus Çarı, adeta "bütün Ortodoksluğun hamisi,, diye telâkki edilmeğe başlanmıştı. Moskova'ya Şarktan yardım dileyerek gelenler, ekseriyetle üçüncü veya dördüncü derecedeki ruhaniler idi. Halbuki 1586 da rus payitahtına Antakya patriği Yoachim geldi. Moskova metropoliti Dionisi, onu kendine eşit bir kimse gibi karşıladı ve ilk olarak takdis etti (halbuki patrik daha yüksek makamı işgal etmekle, metropoliti takdis etmesi lâzımdı). Rus kilisesi başının bu hareketi Antakya patriğinin hoşuna gitmedi ise de, kendisine karşı gösterilen iyi kabul patriği yumuşattı. Yoachim'e Moskova'da bir patriklik ihdasının düşünüldüğü bildirildi ve Doğu kilisesinin reisleriyle bu hususta danışması rica edildikten sonra, zengin hediyeler ve para yardımı yapılarak geri gönderildi. Bu sıralarda Ortodoksluk kilisesinin dört patrikliği vardı: İstanbul, Kudüs, Antakya ve İskenderiye; Moskova'da beşinci bir merkez açılması arzu ediliyordu. Antakya patriğinin gidişinden sonra, aradan iki yıl geçtiği halde, Şark patriklerinden bir ses seda çıkmadı. Bu defa 1588 de, İstanbul patriği Yeremia Moskova'ya geldi; Moskova'da yeni bir patriklik kurmak hususunda Şark patrikleri meclisinin herhangi bir kararını getirmiş değildi. Boris Godunov ve rus kilisesi reisleri bu defa Yeremia'ya Rusya'da kalmasını ve patrik olmasını teklif ettiler. İstanbul patriği bu teklifi kabul etti ve böylelikle yeni bir patrikliğin ihdasını tanımış oldu. Boris Godunov, yabancı bir zatın rus devlet işlerinde tesiri olmamasını temin için, Yeremia'ya Moskova'da değil, ehemmiyetini kaybeden ve sönük bir şehir haline gelen Vladimir'de yerleşmesini teklif etti. Yeremia ise buna yanaşmadı, fakat Rusya'da yeni bir patrikliğin ihdası için verdiği muvafakati da geri alamadı. Uzun müzakerelerden sonra, Yeremia, Moskova metropoliti İova'nın patrikliğe çıkarılmasına muvafakat etti; bunu müteakip Novgorod, Kazan, Rostov ve Moskova yakınındaki Krutitsa'da olmak üzere, dört metropolitlik yapıldı. İova'nın Moskova patrikliğine çıkış merasimi 1589 ocağında icra edildi. 1590 da da, İstanbul patriği, ortodoks patrikleri meclisinde, beşinci patriklik olmak üzere, Moskova kilisesi reisliğini tasdik etti. Bu suretle Rusya'da, tıpkı vaktiyle Bizans'ta olduğu gibi, "Çar,, ile yanyana bir de "Patrik,, bulunuyor ve rus ortodoksluğu, Şark kilisesi arasında filen en yüksek mevkie çıkarılmış oluyordu. Bu durum Büyük Petro zamanına kadar devam ederek, Moskova Rusyası'nın devlet işlerinde, rus kilisesinin büyük bir nüfuz kazanmasına imkân verdi.

Boris  Godunov  zamanı (1598-1605)

Çar Fedor'un Ölümü ve Boris Godunov'un Çar seçilmesi (Şubat 1598)   

Bütün hayatı boyunca hastalıktan kurtulmayan zayıf bünyeli ve çok dindar olan Fedor lvanoviç,  devlet işleriyle asla meşgul olmamış, günlerini ibadetle  geçirmişti.  Fedor,  nihayet 6 ocak 1598 tarihinde öldü; Moskova knezlerinin ivan Kalita  nesli  sona ermiş oldu. Fedor  ölümünden az evvel, karısı  irina'yı  kendine  halef  tayin etmişti, fakat  İrina, tahta  çıkmak  istemedi, rahibeliği kabulle manastıra  kapandı. Rus tahtı boş kalmıştı, yeni bir Çar'ın bulunması icabediyordu.

Patrik lova'nın emriyle "Umumî bir toplantı,, (Zemski sobor) yapıldı; buna kilise reisleri, Boyarlar Meclisi, ve Moskova'daki hizmet erleri (devlet hizmetinde duranlar) ve Moskova ahalisinin tüccar ve iş adamları mümessilleri iştirak ettiler. Patrik lova, Boris Godunov tarafından yükseltildiğinden, Godunov'u iltizam etti. Meclise gelenlerin büyük bir kısmı da, Boris'in adamları olmaları hasebiyle, onun tarafını tuttular. Toplantı azaları Şubat 1598 de, oy birliğiyle Boris Godunov'u Çar seçtiler. Boris kendisinin seçildiğini duyunca, kat'i bir dille tahta çıkmayı reddetti. Patrik tarafından yapılan ikinci müracaat ta neticesiz kaldı. Boris Godunov, devlet yükünü, mes'uliyetini üzerine almak istemiyor gibi idi. Nihayet Patrik, ruhaniler ve Moskova ahalisi, Moskova kiliselerinin en büyük mukaddesatı sayılan "Meryem ana,, sanemini taşımak üzere, büyük bir "haç alayı,, tertib ettiler; bu alay Boris'in bulunduğu manastıra geldi; patrik, papazlar ve halk yalvarmağa başladılar. Bunun da semere vermediğini gören patrik, bu defa Boris'i tehdit etti, ve 'Şayet, Boris, Çar olmayı reddederse, Rusya'daki bütün kiliselerde ayin yapılmasının durdurulacağını' kat'î bir lisanla bildirdi. Boris Godunov, ancak bu tehdit altında ve "bütün halkın yalvarması,, üzerine tahta çıkmayı kabul etti.

Boris Godunov'un muvafakatı alınınca, Moskova kiliselerinin en mukaddes tanınan sanemleri yanında büyüklerin, hizmet erlerinin ve ahalinin biati yaptırıldı (17-21 şubat 1598). Yeni Çar'ın seçimi münasebetiyle Moskova'da üç gün şenlikler yapıldı, bütün kiliselerin çanları çalındı. Eyaletlere adamlar gönderilerek Boris Godunov'un çar seçildiği ilân edildi. Boris Godunov, bir müddettenberi kaldığı manastırdan Moskova'ya geldi ve payitaht ahalisi tarafından, o zamana kadar emsali görülmemiş bir merasimle karşılandı. Rusya'nın başına, moğol-Türk neslinden biri Çar seçilmiş bulunuyordu.

Boris Godunovun ahaliyi kazanmak siyaseti

Boris Godunov meşru bir sülâleden neşet etmediğinden, tahta daha çok hakkı olan kibar aileler nazarında bir "gasîb,, telâkki ediliyordu; bundan ötürü, yeni Çar, tahtta sağlamca oturabilmek için,  ahali  tarafından  sevilmek ve tutulmak  mecburiyetinde idi. Boris  Godunov,  Fedor zamanında yaptığı gibi, Korkunç İvan devrinde Rusya'nın iktisaden ve siyaseten maruz kaldığı sarsıntıları bir an evvel düzelterek ahalinin sempatisini kazanmak istiyordu. Yüksek ailelerle işbirliği yapmak mümkün olmadığından, ikinci derecede asil zümreleri memnun etmek lâzım geliyordu. İç durumda salâh elde edilebilmesi ise dış komplikasyonlardan, harplerden uzak kalmakla mümkün olacaktı. Boris, ordunun kuvvetlendirilmesine ehemmiyet vermekle beraber harblere girmekten çekiniyor, Rusya'yı içten kuvvetlendirecek tedbirlere başvuruyordu. Adaletin yer bulması, rüşvetin, hükümet memurları tarafından işlenegelen zorbalıkların önü alınması gibi, o sıralarda Rusya'yı baştan başa saran fenalıkları gidermek yolunda çok gayret sarfetti. Bütün arzularına ve gayretlerine bakmaksızın Boris bu işlerde başarı elde edemedi; Godunov, ihtiyatlı ve dirayetli olmakla beraber çok şansızdı. Birçok şansızlıklar birbirini takibetti ve yeni Çar'ın muvaffakiyetsizliğine sebep oldu. Bunlardan en mühimmi 1601-1603 yıllarındaki büyük kıtlıktır.

Büyük kıtlık (1601 -1603)   

Devam  edegelen kuraklık veya tabiat afetleri neticesinde  büyük kıtlıklar başgösterdi.  Açlıktan  ölenlerin  sayısı müthiş bir yekûn tutmağa başladı. Yalnız Moskova'da 127.000 kişinin devlet makamları tarafından gömüldüğü biliniyor, bir yıl içinde Moskova'da 500.000 kişinin açlıktan öldüğü iddia edilmektedir; eyaletlerdeki kıtlığın daha müthiş bir mahiyet aldığı aşikârdır; hububatın fiyatı bir çetvert'in 12-15 den'ga'dan 3 rubleye yükseldi. Köylerde, kasaba ve şehirlerde ahali kitle halinde sokaklarda ölmekte idi; insan eti yiyenler pek çoktu, anneler çocuklarını yiyorlardı. Hükümet bu felâketin önünü almak maksadiyle birçok tedbirler aldı, devletçe yapılan stoklar halka dağıtılmakta idi. Fakat, memurların bu defa suistimal yaptıkları meydana çıktı. İhtikâr yapan muayyen bir zümre türedi, bazı çiftlik sahipleri ve tüccarlar ambarlarını zahire ile doldurmakta ve fiyatların yükselmesini beklemekte idiler. Hükümet bunlarla mücadele niyetiyle, kendi namına stoklar yapmakta ve hububata tarife koymakta idi. Fakat, bu tedbirler, her zaman muvaffakiyetle başarılamıyor, açlık felaketinin önü bir türlü alınamıyordu. Bu defa, açlara hem iş, hem yiyecek bulmak maksadiyle hükümet adına büyük inşaata başlandı. Moskova etrafındaki ahali, paytahtta yiyecek bulmak ümidiyle, Moskova'ya akın etmekte idiler. Birçok köy, kasaba ahalisi yerlerini, yurtlarını bırakıp, yiyecek aramak maksadiyle yollara dökülmüştü. Bunlardan birçoğu eşkiya çeteleri halinde birleşmekte, zengin çiftlik sahipleri ve tüccarların ambarlarını yağma etmekte idiler. Bir taraftan köyler boşalmış ve ziraat yapacak kimseler ölmüş, diğer yandan eşkiyalar yüzünden Moskova civarında bile emniyet kalmamıştı. Hele, ataman Chlopka veya Kosolapa (eğri bacak) adlı çok cesur bir eşkiya reisi çetesi, Moskova dolaylarına kadar gelmiş, etrafı dehşet içinde bırakmıştı. Bu çete ancak büyük muntazam kuvvetler getirilmek suretiyle dağıtılabilmişti. Açlık ve eşkiya musibetleri 1603 yılına kadar devam etti. Boris Godunov bunları yatıştırmak için elinden geleni yaptı ve durum nihayet normal bir hal aldı. Fakat, çok geçmeden Çar'ın otoritesini kökünden sarsacak yeni vakalar baş göstermeğe başladı: kendilerine Korkunç İvan'ın oğlu süsünü veren "düzme,, prensler zuhur etti ve Rusya'da "Karışıklıklar Devri,, başladı.

Boris Godunov un Ölümü (13 nisan 1605)

     Ülkede, evvelâ  Lehistan'da, sonra  Rusya'da Dimitri'nin  hayatta  olduğu  ve,  babalarının tahtını  almak  üzere, harekete geçtiği  şayiası yayıldı.  Düzme Dimitri  1604 te leh kuvvetleriyle birlikte rus sınırlarını geçti ve böylelikle Rusya'da  "Karışıklık devri,, başlamış oldu. Boris Godunov bu adamın Moskova manastırlarından birinden kaçan Grişka Otrepyev olduğunu ilân ve Düzme'nin kuvvetlerine karşı bir ordu şevketti ve bunları Rusya'dan atmak emrini vermişti. Moskova kuvvetleri başta bazı muvaffakiyetler elde ettiler. Fakat savaş yeniden alevlendiği bir sırada, Boris Godunov, ötedenberi çektiği nekris hastalığından ve son yıllarda maruz kaldığı büyük dertler yüzünden bedenen çok yıpranmış olduğundan, henüz 53 yaşında iken, 13 nisan 1605 tarihinde, bir ziyareti müteakip, ağzından kan boşalarak öldü. Boris Godunov'un sahneden çekilmesi, (Sahte) Dimitri'ye Moskova tahtını ele geçirmek imkânını verdi.

Köylü "serfliğinin yerleşmesi

Köylülerin araziye bağlanmaları ve «Köylü serfliği» (Krevo) nin” kanunu” (1592 - 1597)

 XIII.  yüzyıldanberi İç Rusya'da teşekkül eden ve az sonra bütün rus knezliklerinde yayılan "Udel,, (yurt) nizamı zamanında, ahalinin köylü tabakası hukuk bakımından tamamıyla serbestti ve bir kısmı arazi sahibi idi. Fakat "Feodalizm” nizamı hâkim olmağa başlayınca, köylüler, topraklarını ellerinden çıkarmak zorunda kaldılar.  Bunlardan bir kısmı, knezlerin ve boyarların (yahut manastırların) arazisinde yerleşmekte ve muayyen şartlar altında (ortakçı sıfatiyle) arazi sahiplerine karşı muayyen taahhütlerle, ekin ekmekte idiler. Köylülerin bulundukları cemaatlere "mir,, denmekte ve kneze, hükümete ödedikleri vergi veya mükellefiyetler, ayrı ayrı köylülerden değil, toptan, bütün cemaattan, "mir,, den, talep edilmekte idi. Knezlerin veya boyarların adamları, zaman zaman her köylü cemaatındaki ev miktarını, arazi sahasını, vergileri defterlere kaydederler ve ona göre vergi yükletirlerdi. Herhangi bir"mir„ e (cemaata, köye) dışardan gelen köylülerle, devletin doğrudan doğruya ilgisi yoktu. Köylülerin herhangi bir cemaata alınmaları veya çıkarılmaları, "mir,, teşkilâtına ait bir keyfiyetti; köylüler ise, bir "mir„i bırakıp, ötekine gitmekte serbest idiler. Yeni bir "mir,, e intisap eden köylüler o cemaatın elinde bulunan araziden, meradan, ormandan faydalanmak hakkını kazanır ve hissesine düşen vergiyi ödemeğe ve mükellefiyeti taşımağa mecbur tutulurdu.

Bu usul XVI. yüzyıla kadar kökünden değişti. "Udel,, (yurt) nizamı yerleşince, knezler mevkilerini kuvvetlendirmek için askerî kuvvetlerini artırmak ve teşkilâtlandırmak maksadiyle, diğer "Udel,, lerden boyarları ve serbest kimseleri hizmete almağa başladılar. Yeni gelenlere, knezler, kendi mülkleri olan -baba ve dededen kalma "votçina,, ları dağıtmağa başladılar. Boyarlar ekseriyetle, kendi "kapu-halk,, lariyle geldiklerinden, knezlerin şahsî mülkleri bir müddet sonra tükendi, dağıtılmış oldu. Bu defa, devlete ait arazi verilmeğe başlandı, ve "pomestye,, (timar) sistemi yerleşti. Verilen araziden, muayyen bir nisbete göre, asker çıkarmak mecburiyeti kondu. "Votçinnik» (baba arazisi) lerde, toprak babadan oğula geçerdi. Halbuki "pomest'ye,, (timar) ler her şahsın ancak, hizmet ettiği müddetçe elinde kalırdı; bu cins arazi sahihlerine "pomeşçik,, (çiftlik sahibi), "boyar çocukları,, (detı boyarskie) ve "dvoryane,, (saraya mensup kimseler) denirdi.

XVI. yüzyıl başında "pomest'ye,, nizamı, Rusya'nın güneyindeki bütün sahanın yarısına yayılmıştı. Yeni "pomeşçik,, lere, sınırlara yakın sahada toprak verilirdi. Devlet hizmetinde bulunanlara, timar arazisinden başka, zaman zaman, para mükâfatı, maaş dağıtılır oldu. En kibarlara ise ulufe (yemlik) tayin edilirdi ; bununla herhangi bir şehire "vali,, (namestnik ) veya nahiye müdürü (volostel) olarak gönderilmek kastedilirdi. "Pomest'ye,, (timar) sisteminin umumileşmesiyle, vaktiyle köylüler tarafından işlenen ve devlete ait sanılan sahanın büyük bir kısmı "pomeşçik,, (çiftlik sahibi) lerin eline geçti ve köylüler gitgide çiftlik sahiplerine bağlı bir duruma düştüler. Çiftlik sahibi, istifade ettiği toprak karşılığında, (Çar'a) hizmet ettiği gibi köylüler de, bu defa, "pomeşçik„in arazisinde bulunmaları hasebiyle, onun hizmetini görmek, ekip-biçmek ve mükellefiyetleri taşımağa mecbur tutuyorlardı. Çiftlik sahiplerinin ve devletin menfaati, köylülerin artık, bulundukları " mir,, den başka yere gitmemelerini icabettiriyordu. Bunun için çiftlik sahipleri, köylüleri sıkıca kendilerine bağlamağa başladılar. Köylüler bu maksatla, bulundukları yerlerde, "defter,, lere, "kütüklere kaydedildiler. Bu gibilere "yazılı,, (bağlı) köylüler dendi. Bunlar artık, yerlerini, yurtlarını bırakıp başka yere gidemezlerdi. Ancak, henüz "deftere,, girmeyenlere, "yazılı,, olmayanlara serbestçe yer değiştirmek hakkı kalmıştı. Bunlar da çiftlik sahiplerinden aldıkları borç, tohum, iribaş hayvan vasıtasiyle, çiftlik sahibine gittikçe bağlanıyorlardı. Öyle, ki çok geçmeden efendiyi bırakıp gidemiyecek bir duruma düşüyorlardı. "Yazılı olmayan,, lar, 26 Kasım'a rastlayan "Yur'yev günü,,, başka bir yere gitmek hakkını haizdiler. Serbest köylüler, her yıl, "Yur'yev günü,,, kendileri için daha elverişli saydıkları yerlere göç ederlerdi.

Gitgide "yazısız,, köylülerin adedi azalmakta idi. Köylü cemaatleri, şimdi, kendi aralarından birinin çekilip gitmesi, bütün "mir,, için zararlı görülüyordu. Çünkü, "mir,, de insan adedi azalınca, kalanlar üzerinde vergi yükü artıyordu. XVI. yüzyıl ortalarına doğru "köylülerin,, durumu artık çok zorlaşmıştı, serbestçe yer değiştirmek hakkı büsbütün tahdid edildiği gibi, çiftlik sahiplerinin eziyeti, vergi ve mükellefiyetleri artması ve bilhassa, Korkunç İvan zamanında, Rusya'nın iç eyaletlerindeki zulüm dolayısiyle çiftliklerin tahrip edilmesi, köylü zümresinin durumunu çok ağırlaştırdı. Birçok mıntakalarda ahali kalmadı. XVI. yüzyıl başında "boşalan,, köyler umumun ancak % 5 olduğu halde, aynı yüzyılın sonunda bu miktar °/o 50 ye çıktı; bilhassa, 1570 yılı Opriçnina tahribatına uğrayan Novgorod'da, köylerin ahalisi kalmamış gibi idi. Köylülerin bulunmayışı yüzünden ziraat sür'atle gerilediğinden, bazı şehirler bile sönmeğe yüz tuttu; şehirlerde de boş kalan evler çoğaldı. Köylerin ve şehirlerin boşalmasında " Opriçnina „ sistemi en mühim âmil teşkil ettiği gibi, köylülerin sosyal durumlarının kötüleşmesi de mühim rol oynadı. Bu durum karşısında, köylüler, çiftlik sahiblerini bırakarak, güneydeki serbest kırlara veya yeni zaptedilen İdil boyuna kaçmaya başladılar. "Kazak,, zümrelerinin sayısı bu suretle çoğalmış oldu. Diğer yandan, çiftlik sahipleri de topraklarını işletecek işçi bulmakta güçlük çekmekte idiler.

Durum bu merkezde iken, çiftlik sahipleri, birbirlerinden köylüleri kandırmak suretiyle kaçırmağa, veya daha müsait şartlar teklif ederek, bunları eski sahiblerinden almağa başladılar. Bu usul tatbik edilince, zengin çiftlik sahiblerinin elinde çok miktarda köylü toplanmağa başladı, halbuki bu cereyan devletin menfaatına aykırı idi. Bu devam ettiği takdirde orta halli "pomeşçik,, lerden devlet hizmetleri, askerlik ve diğer mükellefiyetler talep etmek mümkün olmayacaktı. Moskova devletinin ordusu, bilhassa küçük ve orta halli "pomeşçik,, lerden teşekkül etmekle, bu tabakanın iflâsına müsaade edilmeyeceği aşikârdı. Aynı zamanda "köylüleri kandırma,, birçok şikâyeti ve kanuni takibatı mucip olmuş, mahkemeler hep bu cins davalarla dolup taşdığı gibi, "pomeşçik,, ler arasında köylülere sahip olmak yüzünden aşırı bir geçimsizlik başgöstermişti.

Çiftlik sahibleri, dvoryan'ların elindeki köylüleri kaçırmamak maksadiyle, daha Korkunç ivan zamanında, 1580 de, manastır ve kilise arazisine verilen hususî imtiyazlar, "tarhan,, lar kaldırıldı, buradaki köylüler de "pomeşçik» köylüleri durumuna sokuldular. Köylüler bu "tarhan,, lardan faydalanmak için çok miktarda manastır arazisine gitmekte idiler. Şimdi ise bu hareketin önü alındı. 1580 de, "yazılı olmayan köylüler,, e yer değiştirme veya başka bir çiftlik sahibi ile uzlaşarak, onun arazisine geçmek hakkı verilen "Yur'yev günü,,, yeni bir kanun çıkarılıncaya kadar durduruldu. Bu suretle, köylüleri bulundukları yere bağlamak için muhtelif tedbirlere başvurulmuş oldu. Fakat buna bakmaksızın, köylülerin, eskisi gibi yer değiştirdiklerini veya kaçıp gittiklerini görüyoruz.

Boris Godunov bu duruma bir son vermek maksadiyle mühim tedbirlere başvurdu ve yeni kanunlar çıkardı. 1592 denberi "köylülere ait karar,, lar neşrine başlandı. O senelerde, bütün köylülerin bulundukları yerlerde kayıtları yapıldı. 1597 de çıkan bir kararnameye göre, ancak 1592 den sonra kendi efendilerinden kaçan köylülerin suçlu oldukları ve dava edilecekleri bildirildi. 1592 den önce gidenler ise, evvelki sahiplerine ait olmadıkları ilân edildi. Kaçan köylüleri aramak ve iade ettirmek müddeti beş yıl olarak tesbit edilmiş oldu. Bundan sonra, büyük çiftlik sahiplerinin, daha küçük çiftliklerden köylüleri kandırıp kendi arazilerine geçirmeleri yasak edildi. Bu suretle, köylüler bulundukları yerde, çiftlik sahiplerinin hizmetinde kalmağa, efendisinin arazisini işlemeğe mecbur tutuldular. Yeni hasıl olan duruma göre: köylüler hukuken da büsbütün beylere, çiftlik sahiplerine (barin) bağlı, serf vaziyetine kondular; köylülerin bu durumuna rusça "Krepostnoye pravo,, (bağlılık durumu) derler. Rus ahalisinin en büyük bir kısmını teşkil eden köylü zümresinin yarım-köle vaziyetine getirilmesi ve rus çiftlik teşkilâtının Rusya'ya has bir istikamet alması için lâzım gelen şartlar hasıl oldu. Bu gibi kanunlar, kararnameler çıktıktan sonra da, köylülerin yer değiştirmeleri, kandırılmaları veya kaçmalarının önü tamamiyle alınamadı. Hele "kazaklığa» kaçanların adedi arttı. Don nehri ve Dnepr (Özü) boyunda teşekkül eden "Kazak,, ların çoğalmasında İç Rusya'da köylülerin durumu en birinci rol oynadı.

Bu devrin edebî ve dinî eserleri

Tarih eserleri (Stepennaya kniga v. b.)

 

Evvelki devirlerde gördüğümüz, manastırlarda yazılagelen  " Vekayinâmeler „ (letopisi),  XVI. yüzyılda da devam ettirilmiş, ve Rusya'da cereyan eden mühim vakalar, veya ayrı şehirleri ilgilendiren olaylar kaydedilmiş idi. Eski vekayinâmelerden farklı olarak, daha çok malzeme ihtiva eden " Voskresenskaya letopis,, XVI. yüzyıl başında tanzim edilmişti. Bu eser, hem malzeme bolluğu, hem de bitaraflığından ötürü, gayet mühim bir kaynaktır. XVI. yüzyıl ortalarına doğru, evvelki vekayinâmeler bir araya getirilmek ve üslûbu işlenmek suretiyle " Nikonovskaya letopis,, tanzim edildi. Buraya, Bizans kronograflarından birçok malzeme nakledildi; slav memleketleri tarihine ait kayıtlar da kondu, ve bu suretle, mezkûr eser yalnız bir vekayinâme değil, aynı zamanda bir "kronograf,, mahiyetini aldı. Moskova Knezliğinin "Rusya Devleti,, mertebesine çıkmasiyle, bu yükselişi anlatan bir esere ihtiyaç görüldü, ve " Stepennaya kniga,, (Batınlar kitabı) adlı büyük bir tarih kitabı yazıldı. Bu eserde, ayrı "Batın,, (Stepen-basamak) lara ayrılmış, Rürik'ten başlayarak XVI. yüzyıl ortalarına kadar, rus knezlerinin ve metropolitlerinin hayatları ve icraatı bir kül halinde anlatılmıştı. Bununla, ilk defa olarak, bir rus tarihi telif edilmiş oldu. Metropolit Makari'nin nezareti altında gayet süslü bir üslûbla yazılan "Stepennaya kniga,, da, Moskova knezleri ve çarlarının Kiyef Rusyası ve diğer knezlerin, ve aynı zamanda Bizans imparatorlarının halefleri oldukları ifade edilmişti. Bu eserde, rus tarihinde kilisenin mühim rolü ve tesiri tebarüz ettirilmişti. "Stepennaya kniga,, da, Moskova çarlarının hâkimiyet davalarının tarihini ve meşru haklara dayandığını, "tarihî belgelere dayanarak,, isbata çalışmakta ve tamamiyle dinastik mahiyette idi; bu eserde vakalar mehanikî bir şekilde arka arkaya sıralanmamış; olaylar, dinî bir görüşle toplu bir tarih eseri olarak işlenmişti. Metropolit Makari'nin ölümünden sonra (1564) halefi Athanasi tarafından tamamlanmış ve rus historyografyasının inkişafında mühim bir rol oynamıştır.

Dinî ve ahlâkî edebiyatı Çet'ü Minei, Domostroy

Metropolit Makari  yalnız tarihî bir eser  yazmakla kalmadı, bütün bir senenin her gününde okunacak  muazzam bir dinî-ahlâkî  "mecmua,, da tanzim etti. Makari'nin edebî  faaliyeti,  rus yurdunda muhtelif devirlerde ve muhtelif mıntakalarda yaşamış olan "aziz,, leri, bütün rus  kilisesinin müşterek malı, "müşterek aziz,, leri olarak kilise konsilince tasdiki (1574) keyfiyetiyle bağlıdır. Metropolit, rus azizlerinin hayatlarını ve öğrettiklerini bir araya getirmiş; azizler, sıra ile, aylara, günlere bölünerek rus okuyucularına günlük kıraat olarak takdim edilmişti. Bir yılda 12 ay olduğuna göre, kitap 12 fasıl halinde tertip edilmiş ve, "aylık kıraet,, adına gelen "Çet'ii Minei» başlığını almıştı. Bu eserin telifi için, Makari, İncil ve resullerin eserlerini, Zebur, Yan Krizostomos, Büyük Basil ve başka rum azizlerini ve hayatlarını tetkik etmiş; ayrıca, rus azizlerinin menkıbelerini incelemiş, lâtince kitaplardan tercümeler yaptırmış, ve yirmi yıl süren çalışmadan sonra, "Aylık kıraet,, ancak 1553 te bitirilmişti. Burada azizlerin hayatları, İncilden, Tevrattan ve Zeburdan parçalar nakledilmiş, rus okuyucuları için günü gününe okunacak, dinî-ahlâkî kıraet malzemesi hazırlamıştı. Daha Kiyef Rusyası devrindenberi, rus "okur., ları bilhassa azizlerin hayatını okumaktan zevk alırlardı. "Çet'ii Mine'i,, tanzim edilmekle, rus okuyucularının bu eski adetleri büsbütün teşvik edilmiş oldu. Metropolit Makari'nin bu eseri ve yukarda söylediğimiz "tarih,, i bu devir Rusyası'nda bazı münferit şahısların okuma yazma ve dinî edebiyat sahasındaki geniş bilgilerinin derecesini açıkça göstermektedir.

Bu devrin ikinci mühim eseri de "Domostroy,, dur. Korkunç İvan'ın "Mümtaz Heyet,, azasından biri olan Silvester tarafından tanzim edildiği sanılan "Domostroy,, (ev nizamı) adlı büyük eser de, XVI. yüzyıl rus dinî telâkkisi, aile ve terbiye zihniyetini bildirmek bakımından fevkalâde mühimdir. "Domostroy» un telifindeki esas gaye: herbir rus ailesine dinî bir zihniyet aşılamak, herkesi "dindar bir hıristiyan,, olarak yetiştirmekti. Üç muhtelif redaksiyonu zamanımıza kadar gelen bu kalın eser üç kısımdan ibarettir. Birinci bölümde : İnsanların "manevî bünyesi,, nden bahsedilir; burada, dinin, ahlâkın ehemmiyeti anlatılır. İkinci kısımda, "dünya nizamı„ndan bahsedilir; bu bahiste hükümdar ve müesseselere karşı nasıl davranmak lâzımgeldiği bildirilir. Üçüncü bölümde, "ev nizamı» hakkında talimat verilir; burada, babanın ailedeki durumu, kadınların vazifeleri ve hattı hareketleri, çocuk terbiyesi, ev idaresi v. s. meseleler hakkında tafsilâtla öğüt verilir. "Domostroy,, kitabı, bu devir rus aile terbiyesi ve ev idaresi için bir el kitabı mahiyetindedir. Teb'aların Tanrıya, ruhanilere, Çara, devlete ve çocukların babalarına karşı alacakları durum ve tavır, ev hayatı teferruatına varıncaya kadar tesbit edilmiştir. "Domostroy,, daki esaslar, müellifin bir hayal mahsulü değil, o devirde orta halli rus ailelerindeki zihniyet ve yaşayış tarzını aksettirmektedir. "Domostroy,, terbiye sistemi, Rusya'da XVIII. yüzyıla kadar devam edip gitmiş, ve bu kitap, aile reisleri tarafından en çok okunan bir eser olmuştur.

"Sultan Mehmed'e dair,,

 IV. İvan tarafından tatbik edilen idare şistemi, "boyarların,, ezilmesi ve "dvoryan,, ların korunması, Peresvetov'un şahsında bir müdafi bulmuştu. Peresvetov,  önce  Eflâk'da, sonra Litvanya'da hizmet  etmiş,  sonra  1558 lerde Çar İvan'a intisap etmişti. Peresvetov, Çar  ivan'ın  mutlak rejim sistemini Rusya için en uygun bir rejim olarak tanımış ve bu görüşünü Çar'a sunduğu "maruzat,, ında ifade emiştir. Osmanlı sultanı Fatih Mehmed, Peresvetov'un nazarında ideal bir hükümdar telâkki edilmekte, Türkiye'deki devlet teşkilâtı örnek olarak alınmakta, bunların Rusya'da da tatbikini telkin etmek istenmektedir. "Sultan Mehmed,, adiyle kaleme aldığı risalesinde bu Osmanlı padişahının büyük bir filozof olduğu, mükemmel rumca bildiği, rum kitaplarından okuyarak birçok hikmet öğrendiği, ve Osmanlı imparatorluğunda adalet tesis ettiği, mahkeme işlerini tanzim, memurlara maaş tahsis ettiği anlatılmakta, ve bütün bu tedbirler sayesinde ahaliyi refaha kavuşturduğu belirtilmektedir. Çar'a sunduğu "maruzat” ında da "Türk Sultanı Mehmed'in medhiyesi» başlıklı bir kısım vardır. Bu suretle, Osmanlı Devlet nizamı, devlet idaresi, büyük Sultan Fatih Mehmet, Peresvetov tarafından Korkunç ivan'a bir örnek olarak tavsiye edilmiştir. Bu siyasî, püblisist risalelerde ileri sürülen fikirlerin bazılarının Çar İvan tarafından nazarı itibara alındığı bilinmektedir.

Matbaanın tesisi (1553-1564)

Hıristiyanlığın kabulünden sonra  (988/9?) çok geçmeden Rusya'da yazı ile meşgul olanların gittikçe arttığını görmüştük; bu hususta manastırların büyük bir rolü olmuştu. Bir taraftan rumcadan dinî eserlerin tercümesi, diğer yandan vak'anüvislerin faaliyeti neticesinde Kiyef Rusyası'ndan başlayarak, XVI. yüzyıl Moskova Rusyası'na kadar birçok eserin yazılmasını mucib oldu. Okumak bilenlerin yüzde nisbeti pek az olmakla beraber, XV. - XVI. yüzyıl Moskova knezlerinin kütüphanelerindeki eserlerin çokluğu, Ruslarda okuma merakının büyük olduğunu gösterir. Knezler, boyarlar ve bilhassa manastır kütüphanelerinde çok miktarda elyazma kitaplar vardı. Rus okurları bilhassa " aziz „ lerin (resullerin, zahitler ve ruhanilerin) hayatını, Zeburdan parçalar ve "Çasoslov,, okumayı severlerdi. Kitap istinsahını kendilerine meslek edinen bir zümre bile teşekkül etmişti. Moskova knezleri, Batı Avrupa'da kitaplarının matbaa vasıtasiyle çoğaltıldığını öğrenmişlerdi. III. İvan'ın bile bunun ehemmiyetini takdir ettiği biliniyor. Korkunç İvan'ın 1547 denberi Rusya'da bir matbaa açmak istediğini öğreniyoruz. Bu maksatla, Almanyada, "kitap işlerini,, bilen ustalar araştırılmıştı. Fakat matbaanın kurulması ancak 1553 te oldu. Bu işe İvan Fedorov ve Petr Timofeyev adlı iki usta memur edildi. 1565 te ilk rusça kitap basıldı. "Resullerin işleri ve mektupları,, adını taşıyan eserin seçilmesi bu devir okuyucularının ihtiyaçlarını ve zevklerini açıkça göstermektedir. Bu kitap teknik bakımdan, harflerinin güzelliği ve kâğıdının iyiliği itibariyle, kendi zamanı için çok mükemmeldir. Eserin mukaddemesinden görüldüğü üzere, matbaa işine başlanmasında metropolit Makari'nin de teşviki ve takdisi mühim bir âmil olmuştur. Fakat Rusya'da görülmemiş olan bu yenilik reaksiyon uyandırdı, 1564 te vukubulan metropolitin ölümü üzerine matbaacılar yüksek hâmilerini kaybettiler. Ruhanilerden bir çoğu ve bilhassa kitap istinsahı yüzünden geçinenler, bu yeniliğe karşı ayaklandılar; matbaa, Çar tarafından yakıldığı anlaşılıyor. Mamafih bir müddet sonra Moskova'da yeni bir matbaa açıldı. 1565 de, Andronik Neveja tarafından, bir "Zebur,, basılması bunu gösterir, aynı eser 1578 de Aleksandrovsk kasabasında da basıldı. Moskova'dan kaçan ivan Fedorov ve Petr Timofeyev, Litvanya'da hetman Chodkieviç'in himayesi altında birçok rusca kitap bastılar. İvan Fedorov, sonraları, Lwow (Lemberg) ta baskı işleriyle meşgul oldu. Nihayet Volin knezi Konstantin, İvan Fedorov'u yanına çağırdı, ve 1581 de Ostrog şehrinde, ilk defa olmak üzere, Tevrat (Ahdi atik) rusca basıldı. Bu suretle, Avrupa'da ilmin yayılmasında en mühim âmil olan vasıta, matbaacılık icadından 120 yıl sonra, Rusya'ya girmiş oldu, 1565 te çıkan ilk kitaptan yüzyıl sonra bile kitap istinsahına devam edilmiş olmakla beraber, Rusya'da matbaacılık, yavaş ta olsa, ilerledi ve bazı şehirlerde matbaalar açıldı.

İlim yüzyıl başındanberi Batı Avrupa'da,  Rönesans  ve Reform  hareketleriyle, san'at ve ilim sahasında görülen ilerleyişin tesiri Rusya'da müşahede edilmektedir. Avrupa medeniyetinin inkişafını hazırlayan Humanizma ve diğer âmiller burada zaten yoktu. Rusya, Bizans kültür dairesine dahil olmakla, Avrupa fikir hayatını benimseyecek ve inkişaf ettirecek şartlara malik değildi. Buna bakmaksızın, Avrupa ile başlayan münasebetlerin bazı izleri görülmekte gecikmedi. Boris Godunov'un "ilim severliği,, ve bu hususta bazı müsbet hareketlerde bulunduğu malûmdur. Rusya'da 1587 ile 1594 yılları arasında ilk defa topografik incelemeler yapıldı. Dûna sahasında ve Volga nehrinin her iki tarafındaki bazı arazi ölçüldü, bu işle ilgili olarak, galiba ilk "rus geometri,, kitabı yazıldı, ve yer ölçmede kullanılan bazı geometri kaideleri öğretildi. İlk rus "aritmetik,, kitabının da bu sıralarda yazıldığı anlaşılıyor; fakat bu eser çok karışık ve yanlıştı. 

 

İlk rus coğrafya eseri ve haritası (Kniga Bolşogo Çerteja)

Rusya coğrafyası,, da, galiba, Fedor îvanoviç'in Çarlığı zamanında tertip edilmiştir. Bu eser " Kniga Bol'şogo Çerteja „ ( büyük çizgi kitabı) adını taşımaktadır ve en eski Rusya coğrafyası, daha doğrusu " haritası „ mahiyetindedir. Burada, Boris Godunov'un tahta çıkışından evvelki yıllarda, en mühim rus şehirleri, bölgeleri ve bazı eski Türk şehirleri de gösterilmiştir. Eserin en eski nüshası 1627 de kopya edilenidir. Rus tarihî coğrafyasını öğrenmek bakımından bu eser büyük bir ehemmiyeti haizdir.

RUSYA TARİHİ BAŞLANGIÇTAN 1917'YE KADAR

Prof. Dr. AKDES NİMET KURAT