ZORDASTRiZM (zerdüştçülük) , kaynağı eski İran olan bir dini adlandırmak için, Batı'da yaygın olarak kullanılmış bir terimdir. Çağımız İran'ında Zerdüşt dini taraflısı pek az sayıda kalmıştır. Bu inanca bağlı olan en önemli toplumlar Hindistan'da bulunmaktadır. Ataları bu memlekete bin yıl önce gelip yerleşmişti. Zerdüştçülük ile Hinduların veda dini arasında büyük benzerlikler vardır. Buna rağmen Zerdüştiler daima kapalı ve tutucu bir toplum hayatı sürdürerek dinlerini ve düşüncelerini Hinduizmin etkisinden uzak tutmuşlardır. Bu bakımdan zerdüştçülük ilk şekline kıyasla pek az bir değişiklik göstermektedir. Günümüzde Parsi'lerin diye anılan Zerdüşti'ler, modern Hindistan'ın gelişiminde büyük rol oynamışlardır. Onların bu etkisinde, tarih kavramları ile tarih karşısındaki tutumlarının önemli payı vardır.
Zerdüşt dininin kurucusu olan Zerdüşt'ün hangi devirde yaşamış olduğu kesin olarak bilinmemektedir. Bazı persi bilginler onun M.O. 1000 yıllarında yaşamış olduğunu ileri sürerler. Batılılar ise, yaşadığı zamanın M.Ö. VII. yüzyıl olduğu kanısındadır. Zerdüşti edebiyatının ilk büyük eseri olan Gatha'ların Zerdüşt'ün öğretilerinin kitabı olduğu kabul edilmektedir. Konunun temel kavramı, Tanrı fikridir. Tanrı'yı adlandırılan Ahura Mazda terimi, tanrısal bilgeliğin tam anlamıyla tanınıp bilindiği manasını taşımaktadır. Zerdüştçülükte, maddeden çok ruha önem verilmesi, Ahura Mazda terimi ile tam olarak uyuşmaktadır. Ahura Mazda yetkin, sonsuz, güçlü, herşeyi gören, herşeyi bilen tüm iyiliktir. Bütün yaratıklar onun eseridir. İnsanlara yardım eder ve onlar hakkında hüküm verir. Ahura Mazda insan tarihinin her anında vardır. Zerdüştilerin tarih karşısındaki temel tutumları, Gatha'larda açıklanmaktadır. Bu tutumlardan biri, tanrısal yaratıcılığın kusursuzluğu tasvirinde belirtilmiştir. Yerin ve gök kubbenin düşeceğini Tanrı bilir. Ayı yükselten ve batıran, güneşin ve yıldızların yolunu çizen, rüzgara hız veren, gökkubbeyi ışıkla dolduran O'dur. Bitkileri, hayvanları ve suları O yaratmıştır. Bedeniyle, ruhuyla, irade özgürlüğüyle insanı şekillendiren O'dur. Baba ile oğul arasındaki sevgi O'nun eseridir. Uyku ve uyanıklık O'ndandır. Bütün iyilikler O'ndan gelir. Dünya, Ahura Mazda'nın insanların tarihine adadığı bir alemdir. Yeryüzü için bir törel düzen kurmuştur. İnsanlar bu düzene uygun ilkelere bağlı olarak tarihlerini sürdürürler. Fakat kişi özgürdür ve bu ilkeleri aşabilir. Gatha'lar, herşeye rağmen insanın tarihini yeryüzü yaşantısıyla kısıtlamamaktadır. Zerdüşt, ölümsüzlüğe inanıyordu. Dualarının konusu, dünyadaki hayat boyunca iyilik ve kötülükten bütün olarak kurtulduktan sonra, yüce mutluluk hükümranlığını paylaşmaktı. Zerdüşt'ü en çok ilgilendiren, hayatı süresince insanın çektiği acılardı. Bu. zerdüştilerin tarih karşısındaki ikinci temel tutumuydu: Kötülükle, her şekli içinde kıran kırana ve sonuna kadar savaş. Gatha'lar kötülüğü ve düşmanı, Angra Menyu terimi ile ifade ederler. Kötülük özellikle, Tanrı'nın bilgeliği karşısında drul, yani .. yalan ve .. kötü kurnazlıktır, Zerdüşt ve zerdüştiler, kötülüğe bir “ kuruntu” anlamı vermeye çalışmamıştır. Dünyadaki hayattan uzaklaşmak ya da kaçmak anlamında bir fikir de ileri sürmemişlerdir, Zerdüşt; yalan, öldürme, namussuzluk, aldatma gibi ahlaksızlık şekilleri konusunu ele almıştır; ayrıca, hastalık ve acı üstünde de durmuş, ürünlerin tahrip edilmesi gibi haşaratın doğurduğu çeşitli zararlar konusuna da eğilmiştir. Kötülüğün özgül bir terim içinde ifade edilmiş olması, herşeyi bilen bir Ahura Mazda ile Tanrı tarafından yaratılmamış bir Angra Menyu'nun Zerdüştçülükte temel Düalizm olup olmadığı tartışmasına yol açıyordu. Ortodoks zerdüştiler, Dualizm fikrini bütün bütüne reddetmektedir.
Zerdüşt devrini izleyen ve M. Ö. VI. yüzyıldan ·M. S. II. yüzyıla kadar süren Avesta devri içinde, Gatha'lardan önceki dinin bazı yönleriyle yenilenmiş olarak tekrar dirildiği görülmektedir. Zerdüşt'ün ve zerdüşti öğretilerin etkisiyle, bu din bir süre için geri planda kalmıştı. Eski mitoloji İran tanrısıyla İlgili fikirler, geleneksel törenler ve ayin usulleri, Zerdüştçülüğün bir yönü olarak belirmeye başladı. Fakat herşeye rağmen Zerdüşt'ün öğretileri, din adamlarını ve düşünürleri geniş olarak etkilemeye devam ediyordu.
Dünyayı tanrısal bilgelik yaratmıştı, yine Tanrısal bilgelik dünyayı sona erdirecekti. İyiyle kötü arasındaki kesin ayırım, inancın temel ilkesiydi. Bu ilke iki dünyanın karşıtlığı üstüne kurulmuştur: «Doğruların dünyası» ve ..dürüst olmayanların dünyası. .. Bu iki dünya, insanların tarihinin karşılıklı iki düşman grubunu, iki düşman eğilimini meydana getirmekteydi. Aralarındaki çelişme bu tarihin önemli bir bölümüydü.
Avesta devri, «gelecekteki hayat» fikri açısından da değişik bir tutuma yol açmıştır. Avesta açısından "erdem" kavramı, mutlu bir ölümsüzlüğe sahip olmak yanında, daha önemli niteliğe sahipti. Tarihin temel anlamı, onun ereksel (gai) amaçla olan ilişkisindeydi.
Dünya tarihinin değeri, herşeye rağmen kendi varlığındaydı. Ahura Mazda, Mutluluk tanrısıydı. Tüm neşe olarak, bütün insanlara mutluluk dağıtıyordu. Aile reisleri, dünyadaki bütün iyilikler için, şükrediyorlardı. Bu mutluluk, evlerinden hiç bir zaman yokolmayacaktı. Kötülüğe karşı savaş, herkesin bu mücadeleye katkıda bulunmasını zorunlu kılıyordu.
Avesta devri, Gatha'lar devrinin aksine, her kuşağın geçmişte gerçekleştirilen iyi şeylerden yararlandığını ileri sürüyor ve bunun devamı olarak gelecek nesiller için çalışılması gerektiğini savunuyordu. İyiliğin başarısı toplum açısından önemlidir. Zerdüştiler, iyiliğin sonuçtaki başarısının dünyanın yenilenmesini doğuracağına inanıyorlardı.
Plutark'a göre İranlılar, bu yenilenmenin tek bir topluma, bütün insanların konuşup anlayacağı tek bir dile vardıracağına da inanıyorlardı.
iranlıların geçirdikleri büyük felaketlere özellikle zerdüşti edebiyatının önemli bir bölümünün yokedilmesine ve ruhban sınıfının başı boş bırakılmasına rağmen, M. S. 224'Ierde başlayan Sasaniler devrinde Zerdüştçülük yeniden güç kazandı. Dikkatler genellikle tören ve ayin şekilleriyle mitolojik düşüncelere yönelmişti. Fakat buna rağmen, Zerdüşt tarafından ortaya atılan kavramlar ile savunulan tutumlar daima hitap edecek önemli bir taraftar kitlesi bulabilmekteydi. Bu devirde Maniler kötülük ilkesinin maddede olduğunu savunan bir öğreti ileri sürdü. Bu. sapkınlıkla suçlandı ve Mani 274'de idam edildi. Manişeizm bütün Akdeniz kıyılarını sardı. Ortodoks zerdüştiler bedenin, fizik niteliği içinde bir kötülük kaynağı olmadığını savunuyorlardı. Mani'nin bekarlıktan yana olmasına karşı zerdüştiler, evliliği ve evlat sahibi olmayı bir meziyet olarak savunuyorlardı .. Zerdüştiler ayrıca oruca da karşıydılar. Orucun bedeni zayıf düşürdüğünü kötülük ile savaşta ve iyilikten yana olan çabada zaaf'a yol açtığını ileri sürüyorlardı. Oruç ayrıca, Tanrı'nın armağan ettiği neşelerden de uzaklaştırıyordu. Mazdak'ın (öl. MS. 528) komünist öğretileri özellikle toplum ve politika ile ilgiliydi. Zerdüştiler, bu öğretilere, Tanrı’nın düşüncesine aykırı olduğu için karşı çıkıyorlardı, Zira Tanrı, insanları birbirlerinden 'farklı olarak yaratmıştı. M.S. III. ve IX'cu yüzyıllar arasında sürüp giden Pehlevi devrinin son zamanlarında Skikand Guminik Vijar isimli bir eser yayınlandı. Bu kitap Maninin madde ve ruh düalizminden değişik bir düalizmi savunuyordu. Tanrı, hiç bir acı görmeyen kişiler de yaratabilirdi. Bu fikir açısından bakılınca. Tanrı'nın, bu "kişileri karşısında bağımsız bir rakip olmaksızın yaratmış olduğu düşünülebilir mi? Tanrı, istediği halde bunu yapamadıysa, sonsuz güçlü değildi, olamazdı. Aksine, yapabildiği halde yapmadıysa, demek ki bağışlayıcı değildi. Tartışma, tanrıcıların anlayışlarına göre; şekillendirdikleri .. kötülük .. kavramı konusundaydı ..
Skikand'ın yazarının tezi, temelindeki Tanrı'nın özelliği yönüyle, zerdüşti ilkelerine bağlı kalmaktadır. Tanrı'nın iyiliği yetkindir ve Tanrı'dan yalnızca iyilik gelir. Tanrı iyiliği istediğine göre; kötülüğü isteyen bir başkası vardır. Eserin yazarı, Tanrı'nın, kötülüğü İyiliğin değerinin bilinmesi için yaratmış olduğuna inanmanın anlamsız olduğunu savunmaktadır. Tanrı, bilgeliği içinde, kendi karşıtı olan ve herşeyi önceden bilen olarak, daha sonra karşısına geçecek olan bir şeyi yaratmaz. Kötülüğün kaynağı insan olamaz. Özgürlüğü nedeniyle kötülüğün kışkırtmalarına ne kadar açık olursa olsun, insan, tanrısal bir yaratışın eseridir. Skikand'ın yazarı, Tanrı'nın sonsuz ve bütün güç olduğu inancı yanında, zerdüştilerin, sonuçta kötülüğün yenilip, bütünüyle yokolacağı fikrini de benimsemekteydi. Fakat ortodoks zerdüştiler, varlıktaki radikal düalizm teorileriyle beraber bu eseri de bütünüyle reddetmişlerdir.
Zerdüşt, insanların iyiyi seçme ve çabalarını bu yönde kullanma özgürlüğüne olduğu gibi, kötülüğe yönelme özgürlüğüne de sahip olduklarını açıkça belirtmekteydi. İnsanın tarihinin anlamı bir ölçüde kişinin bu özgürlüğü kullanış şekline bağlı olmaktaydı. Pehlevi devrinin son zamanlarında kaderci öğreti, Iran'da çok yaygın bir hale gelmişti. Bunun nedeni, memleketin uğradığı büyük felaketler ile müneccimlik sanatının her yana dal budak salmış olmasıydı. O devirde yayınlanan bir eserde çok manidar bir söz vardır:
.. Kader, herkesin ve herşeyin üzerine çöktü.
Kader, başka türlüsüne karar vermişse, bir sonuç için çabalamak boştur. Kader fikri ile Zerdüştçük ile bağdaştırmaya çalışanlar olmuştur. Bunların ileri sürdüğü teoriye göre: kader, dünya işlerini düzenliyordu. Gelecekteki hayatın ruhsal mutluluğu ise, dünya yaşantısındaki tutumu ve çabaya bağlıydı. Bu konuda zerdüştçülük kaderciliğin karşısındaydı. Kişiye her konuda olduğu gibi dünya işlerinde de kötülükle savaşma ve iyiliğe yönelme özgürlüğünü tanıyordu.
Zerdüşti edebiyat incelikle işlenmiş bir düşünce sisteminin ifadesidir. Felsefi eleştiriden çok çözümleme ve açımlama konularını ele almıştır. Bazı hinduist ve cayen sisteminde olduğu gibi, zerdüştçülükte .. bilim yolu., temel bir yöne sahip değildir. Bilim, en önemli kavram olarak ele alındığında, bugün olduğu gibi geçmişte de başta gelen tutumlar eyleme ve dine yönelmektedir. Herşeyin kaynağı olan Tanrı fikri, gelecekteki hayata ve Tanrı'nın olumluluğuna olan inanç, hayat süresince gerçekleştirilebilecek değerlerin varlığı. Bütün bu düşünceler öğreti alanında, zerdüştilerin İslamiyeti kabul etmelerini kolaylaştırmıştır.
İran zerdüştilerinin çoğu tereddütsüz Müslüman olmuşlardır. Fakat bunun yanında zerdüştler, kutsal metinlerine müslümanların Kur'an'a tanıdığı dogmatik niteliği tanımamaktadır. Bunun sonucu olarak Parsiler özellikle modern çağda düşüncelerini özgürlük içinde geliştirmişler ve uygarlığın kaydettiği ilerlemeleri üstün bir seviyede anlamışlardır.
Günümüz Hindistan'ında Parsi'ler, hiç bir güçlükle karşılaşmaksızın, eski inanışlarını mitolojik kavramlarından arınmış olarak, temel nitelikleri içinde sürdürmektedir. Parsi'ler tarihe ve tarihin dinamik ve daima ilerleyen karakterine olumlu bir anlam vermektedir, Bu tutuma sözgelişi, bir zamanlar Karaçi büyük imamı olan M. N. Ohalla'nın eserinde rastlayabiliriz.
Zerdüştçülüğün günümüzde geçerli bir düşünce akımı olduğunu söyleyen Ohalla, çağdaş Batı düşüncesinden ve metotlarından esinlenmiştir. Fakat Ohalla Batı'dan aldıklarını daima zerdüştçülük ile bağdaştırmaya çalışmıştır. Ohalla'da kötülük en başta gelen konudur: -Sonuç olarak insanlığın gelişmesinin temeli, kötülük karşısında direnmedir. Bunun hemen ardından da Zerdüştçülüğün iyimser niteliğini belirtmektedir. Ohalla: -Evrenin bir amaca yöneldiğini, insanlık tarihi boyunca her yönüyle eksik olan insan hayatının, ağır ağır fakat düzenli bir şekilde iyiliğin değişmez kurallarının gücüyle ilerlediğini ve kötülüğün kanunuyla savaştığını .. savunmuştur. Bu, Zerdüşt'ün insanlığa aktardığı son ..ümit mesajının sonucuydu.
Ohalla, düşüncesini, ilkel inançlardan peygamberlik devirlerine kadar uzanan büyük dinlerin tarihi, ilim ile dinin çatıştığı zamanlardaki formalizm ve yasaklama devirlerinden dini inançların yıkılıp yeniden doğduğu devirlere kadar sürüp giden bütün zamanların panoraması ile renklendirmiştir. Bu panorama dinlerden dine varan bir birlik ile son bulur. Ohalla'ya göre; dinin kaydettiği gelişmeler, insan tarihinin önemli bir yönünü meydana getirmektedir. Bütün dinlerdeki en iyi olan herşeyi kendinde toplayacaktır...
Böylece gelecekteki din ve insanlık, şu ya da bu dinin terimleri içinde düşünmeyi bırakacak, yalnızca "dinin” terimleri içinde düşünecektir. Bu sinkretizm, zerdüştçülüğün Ahura - Mazda'yı Bilgelik Tanrısı olarak herşeyi mümkün kılan bir kaynak anlamı içinde tanımlayan tanrıcılığı ile bağdaşmaktadır.
N. Ohalla, yalnızca din alanında değil, bilgi ve eğitim alanlarında da, insan düşüncesinin evrensel birleşim ve görüş yönündeki gelişmesine büyük önem vermektedir.
Zerdüştçülük, tarihin anlamını hiç bir zaman toplumsal hayat ile sınırlamamıştır. Büyük Hakim'in huzuruna çıkmak için kişi köprüyü kendi kendine aşacaktır. iyilik birliğe dayanır. İyiliğin üstünlüğü ancak toplumsal işbirliği ile gerçekleşebilir. Ailenin de kendi içinde bir değeri vardır.
Ohalla ..ailenin her yerde çözülmekte.. olduğundan yakınmaktadır. Zerdüştçülüğün daima temiz bir aile hayatının övgüsünü yaptığı"; ve Tanrı'ya onu lütfuyla nurlandırması için yakardığını hatırlatır. Öte yandan, Ohalla adli örgütlenmenin ve siyasal yönetimin kaydettiği ilerlemelere Iayık olduğu değeri vermektedir. Demokrasinin ..iman zekasını" bugüne kadar bulmuş olduğu en üstün bir “yönetim şekli” olarak gittikçe yaygınlaştığını kaydederken (1930) «milliyetçiliğin gün geçtikçe terkedileceğini savunuyordu:
İnsanın, çok uzak olmayan bir gelecekte, ne memleket ne de ırk tanımaksızın Stoacıların kavramına uygun olarak yalnızca İnsanlığı ve tek vatan olarak yalnızca dünyayı tanıyacağı gün için savaşması boş ve amaçsız bir çaba değildir.
Sonuç olarak denilebilir ki, Zerdüştçülük yalnızca istila kavramının karşısında olmakla kalmamakta, savaşa karşı direnilmesini de öğütlemektedir. Fakat ne anlaşmalar, ne savaş hazırlıkları, ne güçler dengesi teorisi, ne diplomasi ve ne de emperyalizm savaşa son verdirebildi. 1930'da Ohalla, milletlerarası işbirliği gelişmelerinin savaşa son verebileceğini düşünüyordu.
Ohalla'nın Zerdüştçülüğün son aşamasına verdiği anlamı doğuran sinkretist ideal, tarihteki çeşitli uygarlıkların kesin olarak birbirlerinin karşıtı olmadığı fikrini desteklemektedir. Tarih, bir ölçüde, evrensel uygarlığa doğru bir ilerleyiştir. Ohalla bin yıl sonra insanlık bir tek uygarlığa sahip olabilirse, bu uygarlık ne Batı'nın, ne Doğu'nun, ne de bir ırkın uygarlığı olacaktır. Bu, insanlığı meydana getiren ırkların ortaya koyduğu en iyi şeylerin birleşmesinden doğan bir uygarlık olacaktır der.
Evrensel gelişme fikrine dayanan zerdüşti tarih kavramı, insanlığın asıl amacına; yani, bütün iyinin üstünlüğü amacına Tanrı'nın gücüyle varılabileceği inancına dayanmaktadır.
Kutsal İbrani metinleri, tarihin özelliği ve tarih karşısındaki tutumlar konusunda Yahudi görüşünü dile getirir. Bu metinlerin büyük bir kısmında görülen tarihsel nitelik, Yahudilerin kendi tarihlerine ne kadar önem verdiklerini göstermektedir. Bu metinlerin hangi yıllarda yazılmış olduğu, konumuzun dışında kalır. Genellikle birbirlerini tarihsel bir zincirlemede izlerler. Başlangıçları insanlık tarihinin İlk gününe dayanır. "Tarihsel kitaplarının işlediği konunun kapsamı, Yahudilerin yalnızca olayların anlatımı ile yetinmediklerini göstermektedir. Onların gözlerinde, olayların açımlanma tarzı da büyük ölçüde önemliydi. Açımlamalar, bir yandan olaylara katılanların tutumu yönünden, öte yandan da bu olayların zorunlu kıldığı Tanrı ile ilişkiler yönünden yapılmaktaydı. Tarihsel olmayan kitapların taşıdığı anlam ise, bu açımlamaların temeli olan fikirlere, Tanrı karşısındaki tutuma ve insanların hayatına yön verecek olan ahlak ilkelerine bağlıdır.
Yahudiliğin tarih görüşü, tanrıcıdır. Tarih, Tanrı'nın herşeyden yüce olduğu inancına dayanılarak ele alınacaktır. Her toplumun kendine ait bir tanrısı olduğu düşüncesi bir zamanlar çok yaygındı, fakat kısa süre sonra Tanrı'nın tek olduğu inancı üstün geldi.
Bu kutsal metinlerin ilki olan Tekvin mitolojik bir nitelik taşır. İlk bölümlerinde temel fikir olarak "Tanrı'nın insan tarihinin nedeni olduğu savunulmaktadır. Tanrı, dünyayı, tarihi mümkün kılacak olan herşeyle beraber yaratmıştır.. İnsanları pelkofizik, yani" ruha ve bedene, sahip birer varlık olarak meydana Çıkarmıştır. Tanrı İnsanları, Cennet bahçelerinde yüce mutluluklar içine yerleştirmiştir. Fakat ..kötülük .. tarihte kendini göstermiştir. İlk İnsanlar olan Adem ile Havva'nın ..düştüğü hikayesi bunu dile getirmektedir, Bu hikayede, Yahudi tarih görüşünün yüzyıllar boyu sürüp giden iki temel fikri görülmektedir. İnsan, Tanrı'ya itaat etmek ya da etmemek özgürlüğüne sahiptir. Tanrı'ya karşı yapılan ilk itaatsizlik kötülüğün temelidir. Her çeşit kötülük bu kaynaktan doğar. Tanrı, Adem ile Havva'yı Cennet bahçelerinden kovmuştu, fakat insanlığa karşı olan sevgisi devam ediyordu. Yahudiler, Tanrı'nın tarih boyunca insanlarla ilişkisi olduğunu savunuyorlardı. Tekvin, insanın alnının teriyle ekmeğini kazanması zorunluluğunu, Tanrı'nın bir gazabı olarak kabul etmektedir. Buna karşılık ilk Kutsal Metinler, çalışma gerekliliğinin Tanrı'nın bir lütfu olduğunu ifade etmektedir. Her çeşit işin üstesinden gelebilsin diye Tanrı, insana “yürek bilgeliği” vermiştir.
Fakat, bu metinler, gelişmenin sürekli olduğu inancını kesin olarak belirtmemektedir. Tarih, ileriye ve geriye doğru gidip gelen eylemlerden, refah ve felaket devirlerinden oluşmuştur. Tanrı ancak bazı hallerde tarih ile ilgilenmektedir. Kutsal ibrani Metinleri, insana kötülüğün şeytandan geldiğini söyler. Bunun dışında ise Şeytan'dan çok az söz eder.
Yahudinin Tanrı kavramı, tarih görüşü ile yakından ilgilidir. Tanrı bir ruhtur görünen bir şekil içinde değildir, insanı kendi cemaline uygun olarak_ yaratmıştır. İnsan da, Tanrı'nın bir benzeri olarak ruhtur, Varlık kavramındaki bu benzetmeden başka, Tanrı'yı tasvir etmek için kullanılan sözler de insanı tasvir için kullanılanların aynıdır, Tanrı'nın bilgeliği ve iradesi vardır. Sevgi beslediği gibi hiddet de gösterir, Fakat Yahudiler, Tanrı'yı, yarattığı ile bir tutmuş ya da karıştırmış değildir: Ne maddi dünya, ne de insanlar Tanrı'nın bir parçası değildir. Spinoza'nın öğretisini reddeden Yahudi din adamları, kendi geleneksel öğretilerine bağlı kalıyorlardı.
Yahudiler, Tanrı'nın “seçkin kavmi” olduklarına inanıyorlardı. Bu inanış yalnızca bir ırk gururu değildi, dinsel bir niteliği de vardı. Tanrı, İbrahim peygamber ile bir anlaşma yapmıştı: “Senden büyük bir millet çıkaracağım, seni yücelteceğim, senin varlığında, yeryüzündeki bütün aileleri yücelteceğim” Tanrı bazan insanın görebileceği şekillerde 'zuhur' ediyordu: ,İbrahim peygambere Havza'da. Hz. Musa'ya Sina dağında göz kamaştırıcı bir nur şeklinde görünmüştü. Hz, Musa'ya On Emiri, tarihte eşi görülmemiş bir 'şatafat'la vermişti. Bu olaylar, Yahudilerin tarih görüşü için temel ilkeler getiriyordu. Ahlak ne insanların eseri, ne de hayat şartları ile değişen bir toplumsal üretimdi. Ahlak, Tanrı'nın iradesine uygundu, ilkeler her yerde ve her zaman için geçerliydi. İnsanlara ahlakı, ,Tanrı öğretmişti. İnsanlar, bunu kendi başlarına bulmamışlardı. Bu, Tanrı'nın insanları idare etme şeklinin bir yönüydü, Böylece Tanrı, insanları ve dünyayı yaratırken, gerçekleştirmelerini istediği amacın gerçekleşmesini de sağlıyordu. Tanrı dürüst bir 'hakim'di.
Kutsal Metinler Tanrı'nın tarih sanatına vermiş olduğu bazı hükümlerden söz eder.
Yahudiliğin tarih kavramı, hiç bir zaman kişiselci olmamıştır. Tarih, ilk elde israil halkının tarihidir, ikinci olarak da insanlığın tarihidir, Tanrı'nın yeryüzündeki birer temsilcisi olan krallar “seçkin kavmin” mutluluğunu ve refahını sağlamak zorundaydılar. Peygamberler, doğruluğu ve Tanrı'ya inancı yaymakla görevliydiler. Kutsal Metinler, şu ya da bu şekilde bir manastır hayatı sürerek dünyevi yaşantıdan kaçmayı öğütlemiyordu. Yeryüzündeki her şey, Tanrı'nın insanlara birer armağanıydı. İnsanlar bunları şükrederek ve neşeyle kabul etmeliydiler. Evliliğe çok değer veriliyordu. Tanrı gelişmeyi ve çoğalmayı emretmişti. Dünyevi tutum buydu.
Kutsal Metinlerin ilk kitaplarının, ölümden sonra kişisel hayatın devamı anlamındaki bir ölümsüzlüğe fazla önem vermemesi manidardır. Ölümden sonra varılacak alem “bir perişanlık ve üzüntü" dünyası olarak tasvir ediliyordu. Yahudilerin hayat karşısındaki tutumunu en iyi şekilde dile getiren Mezmurlar'dır. Mezmurlar, bu tutumun yalnızca etik bir nitelikte olmayıp dinsel anlamda bir özgül deney olduğunu da belirtmektedir. Tanrı inancı Mezmurlar'ın ana temasıydı. Deniliyor ki: .. Yalnızca deli: Tanrı yoktur diyebilir. Bizi yaratan kendimiz değil, Tanrı'dır. Tanrı'dan korkma, O bilgeliğin başlangıcıdır. Zaman, Tanrı'ya aittir. Gündüz ve gece Tanrı'nındır. Tanrı her zaman ve her yerde tarihin içindedir: .. Ruhunun önünden nereye gizleneyim? Varlığından nereye kaçayım?- Tanrı kötüleri yokeder, fakat tövbe edenleri bağışlar. Kötünün görünüşteki refahı bir zaman içindir ve gerçek neşeye eremez: .Gençtim, şimdi ihtiyarım. Doğrulukla davranan bir kişinin Tanrı tarafından terkedildiğini, çocuklarının dilendiğini hiç görmedim ... Kötünün başarı kazandığını ve ulu bir ağaç gibi dal budak saldığını gördüm: O da geçip gitti. Varlığının izi bile kalmadı"
Dinsel edebiyat içinde hiç bir söz samimi bir pişmanlık hissini 51'inci Mezmurlar'daki derin ve duyarlı anlatım gibi ifade edememiştir:
-Yaptığım kötülükleri kabul ediyorum .. , Beni günahtan arındırabilir misin? Tanrım, benim için saf bir yürek yarat! Benliğimde yeniden dürüst bir ruh uyandır, beni lütfunla sevindir!...
Günah, yalnızca toplumsal kural ve törelerin çiğnenmesi değil, Tanrı'ya karşı olan bir davranıştır. İnsan tarih içinde yetkinliğe varabilmek için Tanrı ile birleşmek zorundadır. Mezmurlarda şöyle bir söz vardır: -Ceylan nasıl suyu düşünerek içini çekerse, Tanrım, ben de seni düşünerek öylece içimi çekiyorum. Ruhum ezelden Sana susamış!."
Tanrı'nın insanlara yaptığı yardım, insanın insana yapabileceği yardımın çok üstündedir. Kişinin yüreğindeki Tanrı inancı, onun başka insanlardan korkmamasını sağlar: -Tanrı bizim desteğimiz ve gücümüzdür."
Mezmurlar: “Tanrı evlerini onlar ile birlikte yapmasa, onlar yapmak için boşuna didinecekler. Tanrı şehri korumasa bekçinin nöbeti boşuna olur,” der.
Milletler; Tanrı "yönetir” ve onları layık oldukları yere yine Tanrı eriştirir. Tanrı ile iyi ilişkilerini yürüten; vatandaşlarıyla ve dünyayla da iyi ilişkiler yürütüyor, demektir. Tanrı onu daima korur, o da her zaman Tanrı'ya şükreder: .Ruhum! Tanrı'ya şükret! ... Mezmurların son ayeti şöyle der: “Soluk alan her şey Tanrı'ya şükretsin!”. ..
Fakat insanın yeryüzündeki hayatı kısadır. Kısa sürede sararıp solan ottan farksızdır.. Günleri, duman gibi bir anda savrulup gider. Mezmurlar, buna rağmen, gelecekteki bir hayat düşüncesini işlemez. Yalnızca şu söz vardır: “Tanrı, istediği zaman ruhumu ölümlüler aleminden çekip alacaktır!”
Kutsal Metinler acının, günahın bir sonucu olduğunu ileri sürer. Fakat bütün acıların nedeni, günah mıdır? Tevrat'ın bir bölümü olan Eyüb'ün Kitabı'nın konusu budur. Tarih görüşü noktasında çok önemli bir yeri vardır.
Eyüp, karısı ve çocukları ile mutlu ve sıhhatli bir ömür sürüyordu. Çok zengindi. Bir zaman geldi ruh huzurunu ve maddi zenginliklerini kaybetti. Tanrı, onun dünya mutluluklarını, almış, bedenini acılar içinde bırakmıştı. Onunla konuşan pek az kişi, Eyüp'e büyük bir günahkar olduğunu söyledi. Fakat Eyüp bütün bu sıkıntıları hakketmemiş olduğuna inanıyordu: “Her yanım acılarla doldu” diyor ve hiç pişmanlık duymadığı için üzülüyordu. Tanrı'nın onu erdemleri nedeniyle böyle bir imtihandan geçirdiğini düşünmekteydi. Eyüp suçsuz olduğunu savunuyor ve Tanrı'yı arıyordu:
“O'nu nerede bulabileceğimi bilmiyorum”. Sonunda ümitsizliğe düşen Eyüp, buruk bir yürekle şöyle diyordu: “Kadından doğan insanoğlunun yaşamak için çok az günü vardır ve acılara doymuştur. İnsanoğlu acılar içinde doğar.”
Eyüp'ün Kitabı'na göre, Tarih boyunca insanın çektiği bütün acıların nedeni, günah değildir. Eyüp'ün karşısında olanlar, böyle bir düşüncenin Tanrı'nın adaleti konusunda şüphe etmek anlamına geldiğini ve Eyüp'ün günahının da bu olduğunu ileri sürüyorlardı!. Fakat, daha sonra Eyüp'ü tekrar mutluluğa kavuşturan Tanrı, onların düşüncesinin yanlış olduğunu gösterdi. Eyüp'ün Kitabı kişiselci tarih kavramı ile hazcı tarih kavramını tamamen reddetmektedir, Tarihte, amacı, kişilikleri güçlendirmek ve insanları Tanrı'ya yöneltmek olan “acı” vardır. Yahudiliğin bu görüşü, Hinduizmin karma kuralının karşısındadır.
“insan öldükten sonra tekrar yaşayacak mı?” sorusuna kişi kesin bir karşılık verememektedir. Tevrat'ın bir bölümü olan Vaiz Kitabı belki de tek bir düşünürün fikirlerini yansıtmaktadır. Bu fikirler, çeşitli şekillerde açımlanabilir. Çağdaşları olduğu gibi, daha sonraki devirlerde yaşayan yahudiler de bu fikirlere katılmamış olabilir. Vaiz Kitabı, “her şey boş!” der. Bu görüşünü ayrıca hayatın çeşitli yönlerine uyguluyordu. Bu söz bir bakıma tarihleri boyunca insanların deneylerinin geçici olduğunu ifade etmekteydi. Marcus Aurelius gibi Vaiz Kitabı da, tarihin sürekli bir tekrar olduğunu ifade etmektedir: "Geçmişte olan gelecekte olacaktır. Geçmişte yapılan, gelecekte yapılacaktır. Güneşin altında hiçbir şey yeni değil! “
Tarih, süresi boyunca her şekliyle yaşanacaktır: "Herşeyin bir zamanı vardır ve herşey zamanında olur.” Kötüler cezalandırılacaktır. Doğrular da acıyla ölümü tadacaktır.
Vaiz Kitabı, ölüm günü, doğum gününden daha mutludur. derken büyük bir karamsarlığı dile getirmektedir. Herşey topraktandır ve yine toprağa dönecektir.
Üstünkörü bir okuma sonucu, kitabın bütünüyle karamsar olduğu ileri sürülebilir. Vaiz Kitabı dünya yaşantısını bir kenara atan bir asetizmin taraflısı değildir. Geçici olmaları nedeniyle boş diye nitelendirilen dünya nimetleri, herşeye rağmen tadılmalıdır.
Bunlar, Tanrı'nın birer lütfudur: “Git, neşeyle ekmeğini ye ve sevinç dolu bir yürekle şarabını yudumla. Sevdiğin kadınla hayatın tadını çıkar!. İnsan bağışlayıcı olan Tanrı'yla birleşmeli, Tanrı'ya bağlılık sürekli bir tatmine ulaştırır. “Tanrı'dan kork ve O'nun emirlerine uy. İnsanın görevi budur. Gerçekten Tanrı iyi ya da kötü eylemleri, gizli kalmış da olsalar, ulu meclisi önünde açıklayacaktır. Sonuçta, toprak toprağa dönecektir ve ruh, Tanrı katına yükselecektir.”
Başlangıcından itibaren israil kavminin tarihi, savaşlar ve felaketlerle doludur. Bütün peygamberler bu olayları Tanrı'ya karşı sadakatsizlik ve O'nun emirlerini dinlememenin sonucu olarak göstermektedir. Yahudilerin acıları, herşeyden önce kavim olarak işledikleri günahların kefaretiydi. Acı, onların “seçkin kavim” oldukları bilincine varmaları için gerekliydi. İsaya, israil'lilere Tanrı'nın şu sözünü hatırlatır: “Sen bu milletlere ışık olacaksın. Benim, Dünyanın en ücra köşelerine kadar uzanan bir kurtarma aracım olacaksın! “
Yahudilerin genellikle bu görevi ne ölçüde benimseyip tarihlerinin temel amacı olarak kabul etmiş oldukları, üstünde durulmaya değer bir konudur. Çoğu Mesih'in insan şeklinde zuhur edeceğine inanmıştı.
Onların düşüncesine göre; tarihin amacı, Mesih'in yönettiği bir dünyanın kurulmasıydı. Mesih'in gelişinden önce ölecek olurlarsa yeniden dirilerek bu dünyadaki yerlerini alacaklarına inanıyorlardı. Maimonides dinin esaslarını bir formül içinde tespit etmişti. O devirden beri bu, bütün ortodoks Yahudilerce kabul edilip uygulanmıştır. Bu formül iki fikir ileri sürmektedir: -Mesih'in gelişi gecikti, fakat o muhakkak gelecektir-, '''Ölüler, Tanrı'nın işaret ettiği bir gün tekrar dirilecektir._
Mesih'e olan inanç tarih açısından bir tutum değişikliği getirdi: “Gelecek” kavramına önem verildi. Tarihin temel anlamı, haldeki deneyde değil, gelecekteki Mesih dünyasında aranmalıydı. Yahudilerin ne zaman ve hangi etkiler altında gelecekteki bir hayat fikriyle açıkça ilgilenmeye başladıkları konusu incelenmeye değer. Sürekli felaketler ve Mesih'in bir türlü gelmemesi, bazılarını Mesih'in başka bir dünyada olabileceğini düşünmeye yöneltmişti. Ölümsüzlük inancıyla ilgili ifadeler gün geçtikçe daha ısrarla işlenir olmasına rağmen, yeryüzü nimetlerine verilen değer, anlamından hiç birşey kaybetmiyordu. Gerçekliği şüpheli bir Vaiz Kitabı’nın yazarı, dünya tarihinin bilgelik ve iyilik yönünden büyük ölçüde değerlendirilebileceğini savunmaktadır. Gelecekteki bir hayat fikrini pek fazla hesaba katmayan yazar: “Hayatın öğretisi, Tanrı'nın emirlerini bilmektir. Tanrı'nın istediği gibi davrananlar, ölümsüzlük ağacının meyvesinden tadacaklar.“ demektedir.
Hz. Süleyman'ın bütün bilgeliği şöyle haykırıyordu: '"Tanrı insanı ölümsüz olsun diye yaratmıştır ve onu kendi cemaline uygun olarak şekillendirmiştir.
Ezra'nın ikinci Kitabı der ki: “Yaşamakta olduğumuz hayat son değildir... Kıyamet günü bu zamanların sona erdiğinin ve ölümsüzlüğün başladığının habercisi olacaktır.”
Çok daha sonraları, 1799'da David Friedlander, Berlin'deki bir aydın Yahudiler toplantısında Yahudiliğin üç temel öğretisi olduğunu söylüyordu. Bunlar sırasıyla Tanrı, ruhun ölümsüzlüğü ve yetkinliğe erişme görevi öğretileriydi. 1885'de Pittsburgh'ta toplanan bir Yahudi kongresi, buna benzer fikirler öne sürüyor, ayrıca Yahudilerin evrensel görevini tekrar doğruluyordu. -Bitmek bilmeyen savaşlara ve felaketlere, yalnız ve desteksiz kalmış olmasına rağmen Yahudilik, insanlık için dinin temel gerçeği olarak Tanrı fikrini korumuş ve savunmuştur. Bir Mesih'in yeryüzüne ineceği inancı yerine kongre, insanlar arasına doğruluk, adalet ve huzur getirecek bir mesih dünyasına olan ümidi savunmuştur. Bedenin tekrar dirileceği fikrini bir kenara atarak ruhun ölümsüzlüğü inancını doğrulamıştı.
Pek çok Yahudi, millet olarak bağımsızlıklarını kaybetmeyi ve öz vatanlarından uzak dünyanın çeşitli yerlerine dağılmış olmayı, tarihlerinin en büyük felaketi olarak görür. Modern Yahudilerden bir kısmı ise, Yahudilerin dünyanın her tarafına dağılmasının, seçkin kavim görevini tam anlamıyla yapabilmeleri için Tanrı tarafından yönetildiğini savunmuşlardır. İki bin yıla yakın bir zaman boyunca siyasal güçten yoksun kalan Yahudiler, dinsel alanda etkili olmaya devam etmişlerdir. Hristiyanlık, Yahudilik içinde gelişmiştir. Kur'an, İslamiyet’in Yahudilikten hangi kavramları almış olduğunu açıkça belirtmektedir. Dünyayı Tanrı'nın yarattığı bir aIem olarak kabul eden Yahudilerin, kültürün her alanında, önemli etkileri görülmektedir.
çağımızın en ünlü Yahudi düşünürlerinden Claude Montefiore'un Liberal Yahudiliğin Unsurları (1912) adlı eseri, tarih konusunda modern bir anlayış getirmekle beraber, temelde Yahudi öğretisine bağlıdır. Montefiore, ortodoksların Tanrı'nın kişilikle bezenmiş ruh .. kavramını kabul ediyor, Tanrı'nın .. insanların tarihini yönettiği ve buna bir amaç tanıdığı fikrini savunuyordu. Dünya tarihinin özünlü bir değeri vardır ve geniş anlamıyla gelecekteki hayata hazırlanma anlamını taşımaktadır. Montefiare, “biz insanlığın geliştiğine ve gelişmekte olduğuna inanıyoruz. En kaba, en yanlış ve en düşük Tanrı fikirlerinden en yüksek, en arı ve en doğru Tanrı fikirlerine ulaşmış olduklarına inanıyoruz” diyordu. Tanrı, tasarılarını gerçekleştirmek için özgül kişilere ve kavimlere değişik yetenekler vermiş, değişik görevler yüklemiştir. Yahudilerin .. seçkin kavim,. olduğu doğrudur. Fakat Yahudilerin bu seçkinliği, sanat, tarım ya da felsefe konusunda değildir; onlar, gerçek Tanrı öğretisini ve deneyini. Tanrı'dan insana ve- insandan Tanrı'ya olan ilişkiyi öğretmek ve yaymak için seçilmişlerdir ...
Montefiore, .. yahudi ırkının korunmuş olmasının bir rastlantıdan ibaret olmadığına inanmaktadır ..Bu korunma, Tanrı'nın iradesi ve düşüncesi dışında olmamıştır. Yahudi töresinin ve dininin özü de evrensele dayanmaktadır. Yahudiler, bir kavmin üyesi oldukları gibi bir dinin de mensubudurlar. Montefiore, Yahudilerden çoğunun yalnızca “kavim üyesi” olmaya değer vermiş olmalarından yakınmaktadır. Bunlar, dinlerinin evrensel niteliğini gözden uzak tutuyorlardı. Montefiore, Yahudiliğin temel unsurlarının yaygın hale gelmesinde, Yahudilikten çok, Hristiyanlığın ve İslamiyet’in rolü olduğunu kabul ediyordu. Bu arada Yahudiler Hristiyanlığı arınmış, gelişmiş ve evrenselleşmiş bir Yahudiliğe varma yolunda bir aşama olarak kabul etmektedir.
İslamiyet, M. S. VII. Yüzyılda Arabistan'da, kendilerine özgü dinleri olan topluluklar içinde doğmuştur. Müslümanlar, İslamiyet’in kaynağının Peygamber'e Tanrı'dan gelen bir vahiy olduğunu savunurlar.
Kur'an'ın Adem, Nuh, İbrahim. Yakup, Yusuf, Harun ve Davut Peygamberlerle ilgili söylediklerine bakıldığında, Hz. Muhammed'in, seferleri süresinde Yahudilikten bazı kavramları almış olduğu düşüncesi doğmaktadır. Yine Kur'an'daki bazı ifadeler İslam Peygamber’inin hıristiyan dininden de bütün bütüne uzak kalmamış olduğunu göstermektedir. Tarih bilginlerinin bütün iddialarına rağmen, Müslümanlar, Hz. Muhammed'e nazil olan vahiy'in en sonuncu ve en yetkin olduğu inancına derinden bağlıdır.
Müslümanlara göre, İslami tarih görüşü, tarihsel olayların eleştirisinden doğmamıştır. Kişi tarihi Kur'an'ın öngördüğü şekilde ele alacaktır. Bu da, Kuran'ın şekillendiği devirdeki tarih anlayışına götürmektedir.
Kuran, tarih karşısında benimsenmesi gereken tutumu, o devrin çeşitli olaylarından aldığı örneklerle destekliyordu. Bu yol ile de tarihin vahiy'in ilkelerine ne ölçüde uygun olduğunu göstermiş oluyordu: “Dünyayı gez ve suçlunun hayatının nasıl sona erdiğini gör!”
“Allah” İslamiyet’in temel kavramıdır. İslamiyet’in tarih kavramı tanrıcıdır. -Tek Tanrı, Allah'tır. Sözü Tanrı'nın kişileştirilmiş bir ruh olduğu anlamını taşımaktadır. Bu yalnızca çok tanrıcılığa karşı bir savaş sloganı değil, aynı zamanda insanlığın üstünde bir kudretin de tanınmasının ifadesidir. Batı, pek çok defa, Allah'a atfedilen “herşeye kadir olma” niteliğini tartışmıştır. Kur'an'ın her suresi «Rahman ve rahim olan Allah'ın adıyla» diye başlar. Allah'ın en önde gelen nitelikleri affediciliği, kudreti ve bilgeliğidir. Kur'an'ın temel konusu, insanları Tanrı ile olan ilişkilerinin bilincine vardırmaktır, Tarihte hiç birşey Allah'tan gizli kalamaz, Fakat Allah bir şekle bürünerek insanlar arasında zuhur etmez. Kuran açıkça Hz. İsa'nın tanrısal özünü reddetmektedir. Bu inançta ısrar eden öğretiyi mahkum eder: Tanrı, Hz. İsa'yı topraktan yaratmıştır. Kur'an: “Hz. Meryem'in oğlu Mesih, yalnızca bir elçidir” der. Tanrı, insanları peygamberler ve kutsal kitaplarla yönetmiştir: Hz. Musa ve Hz. İsa birer peygamberdir. İbranilerin ve hristiyanların kutsal metinlerindeki vahiy'lerin değeri de, bu peygamberlerin değeriyle birdi.
Hz. Muhammed, peygamberler içinde sonuncu olduğu gibi en önemlisiydi de. İnsanlık, Kuran'da: Davranış kurallarını; hiç kimsenin aracılığı olmaksızın duada Allah ile ilişkiyi bulmaktadır.
Tarihi oluşturan ve ona anlamını veren herşeyi Tanrı yaratmıştır. Tabiat, bir defaya mahsus olarak ve kesinlikle yaratılmamıştır: “Allah, yarattığına istediği zaman istediği şeyi ilave eder.”
Allah; günü, geceyi ve bunların sürekliliğini yaratırken, insanın hayatını bir Zaman çerçevesi içine alıyordu. Zaman, insanlar için bir gerçeklik kavramıdır. Tanrı, insanları ruh olarak yaratmıştır ve bu hayat için onlara bir beden vermiştir, Kur'an, Allah'ın insanlar ile özellikle ilgilendiğini söylemektedir. Tanrı Hz. Adem'i “Seçmiş, ona dönmüş ve onu yönetmiştir.”
Tanrı, insanı yeryüzünde kendi temsilcisi olarak yaratmıştır. Kur'an'ın, irade özgürlüğünü tanıyıp tanımadığı konusunda çok tartışılmıştır. Fakat Kur'an'ın sistematik bir felsefe kitabı olmadığını unutmamak gerekir.
Kur'an, Tanrı'nın üstünlüğünü ve kişinin özgürlüğünü tanımaktadır. Fakat bu iki kavramın aynı zamanda düşüncede nasıl bağdaşabileceği konusunun tartışmasına girmemektedir. Tanrı'nın herşeyi yönettiğini kesinlikle kabul eder. Tanrı, günahkarlara karşı haksız davranmamaktadır: Kur'an, “onlar kendilerine karşı haksızlıkta bulunurlar,” der: “Her kişi ameline göre mükafatlandırılacak ya da cezalandırılacaktır.”
İslamiyet’in kişi ve toplum konusunda fikirleri olduğu şüphe götürmez bir gerçektir. Tanrı milletler hakkında hüküm verir. Kur'an, ilkelerine uyduğu için zenginlik ve refaha kavuşan şehir ile, ilkelerine aykırı hareket etmek yüzünden harabeye dönen şehirlerden sık sık örnekler verir. “Tarih yargıcım” diyen bir Alman sözünün de felsefesi bundan farksızdır. Her toplum layık olduğuna varır. Tanrı insanları eşitlikle yönetir. Müslümanlar çok defa dinlerini yaymak amacıyla savaşa girişmekle suçlandırılmıştır. Bu suçlamanın ne ölçüde doğru olduğuna karar verecek olan tarihçilerdir. Modern devirlerin Müslümanları, İslamiyet’in inanç özgürlüğünü tanıdığını savunurlar. Fakat Kur'an, İslamiyet ile çelişen inançlarla mücadele etmeyi öğütlemektedir. Müslümanlar, Kur'an'ın öğretileri için “Allah yolunda” savaşmaya (Cihad) çağırırlar.
Kötülüğü yenmek gerekir. Kur'an, insandan doğan 'kötülük ile insanın dışındaki varlıklardan doğan kötülüğü birbirinden ayırmaktadır. Bunların en başında iblis gelir. iblis özgürlüğünü kötüye kullanmış ve kendisini yaratana, karşı gelmiştir.
iblis, kötülüğü insanlara hoş göstereceğini ve onları doğru yoldan ayıracağını söyler. Tanrı, bir ölçüde, insanın kişiliğini deneyden geçirerek bu kışkırtmanın önüne geçer. Kur'an “Ve sizi yargılamak için iyilikte ve kötülükte deneriz” der. Fenalığa karşı kışkırtma olmasa manevi yetkinliğe erişme mümkün olmaz. Tanrı, bazılarının “gururunu kırmak” için acı ve sıkıntıya düşürür.
İslamiyet’in tarih karşısındaki tutumunda “herşeyin düzeleceği inancı” üstündür. Kişiler ve toplumlar, “Tanrı iradesine uygun” davrandıkları ölçüde, her bakımdan yükseleceklerdir. Müslümanlar bunun geçmişte böyle olduğuna, gelecekte de böyle olacağına inanır. Tanrı doğruluğu emreder. Tarih, doğru olmayanın sonunda bozguna uğradığının örnekleriyle doludur. İslamiyet evrenseldir: Tanrı Doğu'dadır ve Tanrı, Batı'dadır. Nereye dönülürse dönülsün, Tanrı'nın cemaliyle karşı karşıya gelinir.
Bir uygarlığın dış görünüşü, ilerlemenin olup olmadığını kesinlikle söylemek için yeterli değildir, Bu yargı kişilerin davranışına, Tanrı karşısındaki tutum ve düşüncelerine bağlıdır, Bu anlamı içinde kişiliği güçlendirdiği ve insanı dünya nimetlerine fazla bağlanmaktan uzaklaştırdığı için, Kuran, bir disiplin olarak orucu zorunlu kılar, Müslüman idealinin gerçekleştirilmesi güç olduğu için Kur'an, sürekli olarak sabrı öğütler. Tanrı sabırlı kullarının yanındadır. İslamiyet'in "herşeyin düzeleceği inancı" tanrıcı inanışa dayanır ve Allah'tan gelecek yardım ile desteklenmeyi bekler. Geçmişteki günahlar, gelecekteki ilerlemeleri engellemez. Zira Tanrı tövbe edenleri bağışlar ve iyilik yolunda çaba harcamalarına yardımcı olur. Sonuçta varılmak istenen amaç, dünyevi nitelikte değildir: Kişiyi gelecekteki bir yaşantı bekler. Doğudaki bir çok inanışın aksine, ruh, kendi varlığı içinde sonsuz değildir. Ruhun bir başlangıcı olmuştur; yeryüzünde yaşamaya başlamadan önce, bir başka ifade ile geçmişte yaşantıları olmamıştır. İnsan, kişilikle bezenmiş olan varlığını ölümden sonra da muhafaza eder. Bunun dışındaki bütün kavramlar İslamiyet'in düşüncesine aykırıdır. Müslümanlar, bu dünyanın ötesindeki bir dünyanın varlığına inanırlar. Tanrı kelamı olan Kuran bunu böylece ifade etmiştir. Kişiyi yaratan tanrıdır. Tanrı ölümden sonra da kişinin ruhunu yaşatabilir. İnsanlar bedenleri içinde yaratılmış ve yeryüzüne indirilmiştir. Dünya üstündeki hayat iyidir ve kıymeti bilinmelidir. Fakat dünyadaki hayata bütünüyle bağlananlar, kendilerini "mahv"a sürüklemiş olurlar. Bu dünyanın «ötesindeki» hayat daha güzeldir ve sonsuzdur.
Müslümanlar çok sayıda tarihsel eser vermişlerdir. Büyük çoğunlukla konuları dinsel ve siyasal yöneticilerin hayat hikayeleriyle savaşlar ve imparatorlukların kuruluşudur. Bu tarihçiler arasında en önemlisi ibn Haldun'dur. (1332 - 1406) . İbn Haldun'un tarih ilminin kurucusu olduğu söylenir. Onun görüşüne göre tarih, özgül bilgilerden oluşmuş bir bütündür; konusu, sosyal olaylar ve bu yollara etkide bulunan unsurlardır. Tarih fizik ve psikolojik kompozanları ve neden sonuç ilişkisini açıklamak çabasındadır. Tarih basit bir olaylar hikayesi değil bir sosyal ilişkiler anlatımıdır.
Xıv. yüzyıl Müslüman alemi, geçen yüzyılların parlaklığına kıyasla, felsefenin düşüşüne tanık oldu. Artık 'düşünceye eskisi kadar güvenilmiyordu. İbn Haldun’da bu tutuma katılıyor ve geleneksel felsefeden söz etmiyordu. Yalnızca tarihin deneysel olayları olarak nitelendirdiği noktalarla ilgileniyordu. Pek çokları, ibn Haldun'un natüralist olduğunu, Kur'an'dan söz etmesinin samimi olmayıp, yalnızca muhafazakarların hışmına karşı kendini korumak için tuttuğu bir yol olduğunu iddia etmişlerdir.
Bu görüş, bir çok bakımdan yanlıştır. İbn Haldun “Tanrı'nın yönetimi altındaki” ilerlemesiyle ve gerçek akışı içinde tarihin bilincine varılmasını istiyordu.
İbn Haldun bazan, tarihin insanların özgül tecrübelerinden yararlanmış, devletler ve izledikleri siyaset konusunda bilgi toplamıştır. 1382 yılında Hacca gitmek için yola çıkmış, fakat Kahire'de Memlük sultanı tarafından El Ezher medresesi müderrisliğine ve maliki baş kadılığına atanmıştır. İbn Haldun tarihte ilk defa olarak tarih ilminin insan hayatının sosyal olaylarından sözettiğini söylemiş ve tarihsel olayların birbirini izleyişini ve nedenlerini araştırma yolunu tutmayı öğütlemiştir. Kitab ül ibar adlı büyük eserinde, İslamiyet’ten önceki devirler ile Müslüman imparatorlukların tarihini anlatır. Kitabın mukaddime kısmında, yararlandığı kaynakların değerini tartışır, imparatorlukların oluşumu ve düşüşü ile ilgili tarih kurallarını inceler. Ayrıca otobiyografik bir eseri de vardır.
Ortamın tanışından çok, ortamın şartlarına bağlı olduğu görüşünü savunmaktadır. Buna karşılık, katı bir determinizm düşüncesini ileri sürmüyor. Kişinin tarih içindeki rolünü kabul ediyordu. İmparatorlukların kaderini tayin eden ve sürekli olarak tekrar edilen bir buluşumun insanların davranışlarıyla meydana geldiğini zaman zaman savunmaktadır. ilk kuşağın kudreti bir imparatorluk yaratmıştır.
Ondan sonraki kuşak imparatorluğu kuvvetlendirmiş ve imkanlarından bol bol yararlanmıştır. Üçüncü kuşak ise, zayıflamış ve sonunda hiçbir şeysiz kalmıştır. İbn Haldun çeşitli toplumlar arasındaki “tarih” farkını ortama, iklime, toprağa v.b. bağlıyordu. Toplumlar, ortamlarının özel şartlarıyla bağıntılı olarak az ya da çok bir uygarlık seviyesine erişirler, kendilerine özgü bir ırkı meydana getirirler. ibn Haldun, özellikle, özgül bir devre boyunca kendini gösteren sürekliliklerle ilgileniyordu. Hal'de ve geçmiş'te yeteri kadar birbirlerine benzeyen tarihsel şartlara bakarak, gelecek konusunda bir hükme varabiliyordu.
Şartların sosyal niteliği üstünde duruyor, kişilerin başarı ve başarısızlıklarını bir toplumun sosyal hayatı içinde değerlendiriyordu. Din kurumuna daima ayrı bir önem vermiş, peygamberliğe özellikle dikkati çekmiş, dinsel deneyi kesinlikle kabul edilen kişilerin topluma olan etkisi konusunu işlemiştir. İbn Haldun'un tarih hakkındaki düşünceleri İslamiyet’in tanrıcı görüşüne dayanmamaktadır. Tarihte tanrısal bir niyetin yer alıp almadığı konusunda hiç birşey söylememekte ve tarihin yüce bir amacı olup olmadığını araştırmamaktadır.
Modern devirler Müslümanının tarihe verdiği anlam ve değer, Muhammed İkbal'in İslam Düşüncesinin Yeniden Kurulması (1930) adlı eserinde ifadesini bulur. Hindistan'da doğan yazar Batı ülkelerinde eğitim görmüştür. Batı'nın felsefe ve yaşantısının yabancısı değildir. ikbal, bir idealist olmadığını daima tekrar ederdi. Bu kelimenin Batı düşüncesinde kapsadığı çeşitli anlamlar, yanlış fikirlere yol açabilirdi.
İkbal, maddenin görünür olma niteliğini tamamen reddeder ve gerçeğin- ruhsal olduğunu savunur. Bilimin üç kaynağı vardır, üçü de Tanrı'ya eriştirir: Duyular yoluyla fizik dünya bilimi, tarihin deneysel olaylarının bilimi, mistik ya da dinsel deney ile Tanrı'yı bilme. Bu sonuncusu insanda doğuştan vardır ve en önemli kaynak da budur. Tarihin temel amacı, din yoluyla Tanrı'yla birleşmektir. Kur'an ikbal'e göre; insanı Tanrı ve Evren ile olan çeşitli ilişkilerinin bilincine vardırmak- amacını güder. Dinin kurallarını uygulayan ve uygulamayan arasında kesin bir ayırım yoktur. İkbal "İslam düşüncesinde madde ile mana, apayrı iki kavram değildir” der. “ Maddi” bir davranışı belirleyen de manadır. "Kur'an'a göre, Gerçek, ruhsal bir gerçektir ve yaşantısı dünyevi eyleme dayanır. Ruh, tabiinin maddinin ve dünyevinin varlığında devam eder... Madde ruhun kendi kendisini gerçekleştirdiği büyük bir alemdir. Herşeyin kutsal bir kişiliği vardır diyen ikbal Hz. Peygamber'in dediği gibi, “Bütün dünya bir camidir” diye ekler.
Roma ve Yunan klasiklerinin bazı Müslüman düşünürler üzerindeki etkisine rağmen ikbal, İslam düşüncesinin “klasik olmadığını” ileri sürmektedir .. ikbal, deneysel ve entellektüel olana değer veriyordu. Yunan'ın zamanın gerçekliğini reddetmesine karşıydı. Tarih, zamanı zorunlu kılmaktadır ve zaman, İslamiyet’e göre gerçektir. İkbal bu konuda Kur'an'ın bir ayetini hatırlatıyor: “Çünkü Tanrı, kendisini düşünmek ya da şükretmek isteyenler için gündüzün ve gecenin birbirini izlemesini istemiştir.”
Bunun ardından ikbal, Batı'da ve İslam aleminde zaman konusunda söylenenler üzerinde tartışmaya geçer. Sonuçta bütün bu teorileri incelemiş olan islam dinbilimcisi Fahreddin Razi ile birleşir: “Zamanın özelliği hakkında bugüne kadar gerçekten doğru olan bir şeye varamadım; Arapların pratik düşüncesi, Yunanlıların yaptığı gibi, zamanı, gerçekliği olmayan bit kavram olarak kabul edemez .”
Tarih, kişilerin eseridir. “Yaşamak, belirli bir şekle, somut bir kişiliğe sahip olmaktır.” Tarihsel bir tin insana, diğerlerine karşı koyma tehlikesini göze almak cesaretini verir. İkbal, kişinin içten gelen davranışlarına değer vermektedir. "Yaratma” insan bakımından bir değer taşır, çünkü insan eylemde bulunmak yeteneğine sahiptir. İkbal'e göre; tarih, önceden belirlenmiş olayların sıralı bir fotoğrafı olarak kabul edilirse yeniye ulaşmak için harcanan çaba bütün anlamını yitirir ... İslam düşüncesi, açısından tarih, «dinamik»tir. Tanrı daima yaratır. Tanrı'nın her şeyi önceden bildiği öğretisi, O'nun özgürlüğünün kısıtlandığı anlamındadır. Fakat bütün İslam alemi ikbal'ın “aşağılayıcı kadercilik” dediği kavramı bütünüyle kabul etmektedir.
İkbal, kötülük konusunu hiç işlememiştir. Kur'an'ın «insanın düşüşü» konusundaki sözlerinin tartışmasına giriştiğinde bu düşüşün «bir ahlak bozulması» olmadığını söylemekle yetinmiştir. Hz. Adem'in Tanrı'ya karşı itaatsizliği, özgür bir davranışın ilk örneğidir. Kur'an'da, bu davranışın bu niteliği yüzünden affedilmiş olduğunu söylemektedir. Kur'an düşüşü, özgül bir tarihsel olay olarak ele almaktadır. Bu, insanların hayatında etkili olan bir olaydır. Hz. Adem cezalandırılmak için “sıkıntılı bir ortama” yerleştirilmemiştir. Yeryüzü "başlangıçtaki bir günah yüzünden insanın kapatıldığı bir işkence dünyası değildir. Yeryüzü, Tanrı'nın yüceliğiyle dolu tanrısal bir eserdir. insanın, entellektüel yetenekleri ahlaki kişiliğinin gelişmesine uygundur. İslam düşüncesine göre, cehennem -ıslah edici niteliktedir ve bazılarını Tanrı'nın etkilerine algılı kılar. İnsanların ahlaki ve dinsel huzur ve dengesi için Tanrı, acıyı ve sıkıntıyı yeryüzüne göndermiştir.
Müslüman memleketlerin modern gelişmesini derinliğine inceleyen ikbal, İslam aleminin bir halife tarafından yönetilmesinin karşısındaydı. İlk yüzyılların Arap emperyalizmine karşılık, modern çağda hilafetin milletlerarası bir ideal olmasını savunuyordu. -İslamiyet evrenselcidir- diyen ikbal, -Müslümanlık, temel ilke olarak Tanrı'ya sadakati emreder diye devam etmektedir. Çeşitli ırka, millete ve toplumsal şarta bağlı kişiler, omuz omuza dua edebilirlerdi.
İkbal, tarihi önceden belirlenmiş bir amaca yönelen bir akış olarak kabul etmiyordu. Böyle bir düşüncenin Tanrı'nın özgür yaratıcılığını ve insanın özgürlüğünü kısıtladığını söylüyordu: -Bence hiç bir görüş, Kur'an'ın düşüncesi ile evrenin yalnızca önceden belirlenmiş bir planın maddi gerçekleşmesi olduğu fikri kadar çelişemez.,. Kişinin tarihsel yaşantısı bir bireye sahiptir; bu yaşantının değerleri, gelecekteki bir hayatta erişilecek olan bir amaca bağlı değildir. Kişinin tarihsel yaşantısının değerleri, Tanrı'nın yaratmış ve halen yaratmakta olduklarında, kişinin ruhsal varlığıyla yaptığı deneyde ve Tanrı ile olan birleşmesindedir.
Metafizik, insanların ölümden sonra yaşamaya devam edip etmedikleri konusunu aydınlatmak bakımından yetersizdir. Kant'ın bu konudaki etik delilleri bir inanca değil, yalnızca bir postulata vardırır. Nietzsche'nin sonsuz dönüş teorisi için ikbal: -Biz bütünüyle yeni olana varmayı arzu ederiz. Nietzsche'nin görüşünde böyle bir kavram yoktur, Bu İslamiyet’te kısmet sözü ile ifade edilen korkunç bir kaderciliği dile getirmektedir, böyle bir öğreti, kişiyi, hayat kavgasına bilemek yerine hareketsizliğe ve çabadan uzaklaşmaya yöneltir.
İkbal, Kur'an'ın her kişinin tek ve “kendine özel” olduğu sözünü tekrar eder. İkbal, bu temele dayanarak insanın ölümsüzlüğü inancını kabul ediyordu:
İnsanın kaderi ne olursa olsun, bu onun kişiliğini kaybedeceği anlamına gelmez- derken gelişmesi milyonlarca yıl süren bir varlığın bir hiç gibi kenara atılacağına inanılamaz- diye devam ediyordu. Tarih anlamını iki dünyada bulmaktadır. Kur'an insanlara, yön bulmanın ve bütün olarak mutluluğa kavuşmanın yolunu göstermektedir. İkbal İslamiyet'in temel fikriyle karşılaştırıldığında yenilik getirdiği görülen başka bir din oluşabilir, fakat bunun özelliği daima tartışılacaktır diyordu.
ALBAN G. WIDGERY
Tarih Boyunca BÜYÜK ÖĞRETİLER
Türkçesi : Gülçiçek SOYTÜRK
