Araplar Cahiliye Devri'nde asabiyetin gereği olarak, soy sop üstünlüğü ile övünerek kavim ve kabile duygulan içerisinde yaşarken İslamiyet onları farklı soy, kabile ve asabiyet duygularına rağmen birleştirmiş, hepsini yek vücut haline getirmişti. Yemenli, Hicazlı ile Mudarlı, Himyerli ile çeşitli kabileler ve boylar ve onun alt kolları sürekli birbirlerine karşı sıkı bir rekabet duygusuyla yaşıyorlardı. İslamiyet bunların hepsini İslam birleşik bayrağı altında topladı. Hz. Peygamber tüm Müslümanlara hitaben "Müslümanlar kardeştirler," diyerek kardeşlik hukukunu ilan etti. Mekke'nin fethi günü yaptığı tarihi konuşmada: "Ey Kureyş halkı! Cenab-ı Hak sizden Cahiliye duygularını, cahiliyetin baba ve atalarla övünme duygularını yok etti. Tüm insanlar Hz. Adem'in çocuklarıdır. Hz. Adem de topraktandır," demişti. Veda Hutbesi'nde de, "Ey İnsanlar! Allah'ınız birdir, babanız birdir, hepiniz Adem'in evladısınız, Adem ise topraktandır. Allah'ın yanında en önde geleniniz, ona en çok saygılı olanlarınızdır. Hiçbir Arap'ın Arap olmayana takva ve salahtan başka bir imtiyaz ve üstünlüğü yoktur," buyurmuştu.
Hz. Peygamber'den sonra ilk halifeler ve özellikle de Hz. Ömer, cenab-ı peygamberin bıraktığı mirasa sonuna kadar sahip çıktılar. Şu ibretlik olay bunun en güzel örneklerinden biridir. Gassan emiri Cebele Müslüman olduktan bir müddet sonra Kabe'de tavaf yaparken Fezareoğullarından sıradan bir adam kazara onun elbisesine basar ve elbisesi açılır. Bu olaya öfkelenen Cebele adama bir yumruk atar ve burnunu kırar. Arap ise olayı Hz. Ömer'e anlatır ve şikayetçi olur. Hz. Ömer Cebele'yi çağırtarak yumruk attığı kişiyle helalleşmesini ve anlaşmasını, aksi halde kısasa kısas olarak Arap'ın da kendisinin burnunu kırmaya hakkı olacağını söyler. Cebele, "Bu nasıl olur? Bu adam sıradan bir adam, ben ise bir beyim," der. Hz. Ömer, "İslamiyet onunla seni eşit kıldı. Allah'a saygı, dindarlık ve dürüstlükten başka onun üstünde bir ayrıcalığın olamaz," cevabını verir. Bunu hazmedemeyen Cebele bir yolunu bulup, Arabistan'ı terk eder ve Roma İmparatorluğu'na sığınır.
Anlaşılıyor ki bu dönemde en sağlam birlik bağı İslam ve onun getirdiği evrensel kurallardı. Bununla beraber Araplar kendilerini fıtraten İslamiyet'in ana direği kabul ettikleri için kendilerine diğer Müslüman halkların üstünde ayrıcalıklı bir mevki vermişlerdi. Hz. Ömer bile İslamiyet'in esas ve kaynağı sayılan çöl Araplarına saygı duyulmasını tavsiye ettiği gibi, "Sakın, Arap olmayanların ahlakı ile ahlaklanmayınız ! " diyerek, Arap geleneklerinden uzaklaşılmasını da önlemeye çalışmıştı. Aslında İslam'ın getirdikleri, Arap olmayan unsurlar aleyhine Arapları birleştiren bir neden, Arap uyanış devri olarak kabul edilebilir. Hz. Ömer Arapları meziyet sahibi kabul ederek, Araplardan cariye ve esir alınmasını yasaklayan ilk halifeydi. "Cenab-ı Hak Araplara bunca toprakları feth ile vermiş iken onların birbirlerini esir kabul etmeleri çok çirkindir," sözleri de Hz. Ömer'in ifadeleri arasındadır. Hz. Ömer Cahiliye Devri'nden kendi devrine kadar Arap toplumundan ne kadar cariye ve esir var ise "İslamiyet'te esaret yoktur," anlamındaki hadis-i şerife dayanarak tüm esirleri serbest bıraktırmıştı.
Hz. Ömer Araplar dışında başka kimsenin Medine'ye yerleşmesine de izin vermek istemezdi. Arap Yarımadası'nın Arap olmayanlardan arındırılması maksadıyla Hayber bölgesini Müslümanlar arasında taksim ederek, Yahudileri oradan uzaklaştıran da kendisiydi. Aynı şekilde Vadilkura'yı da Müslümanlar arasında pay ederek Necran Yahudilerini Kufe'ye sürdürmüştü. Hz. Ömer ayrıca Araplara neseplerini muhafaza etmelerini tavsiye eder, "Nesebinizi öğreniniz. Birinden aslı sorulduğunda filan köydenim diyen Sevad bölgesinde yaşayan Nebatilere benzemeyiniz, " derdi.
Arap Birliği
Hz. Ömer yukarıda da belirttiğimiz gibi, kabileler arasında birlik sağlama ve yarımadayı Araplara tahsis etme konusunda ısrarcı olmakla beraber Müslüman Arapları Şam ve Irak bölgelerinde ikamet etmeye de teşvik etmişti. Onlara: "Hicaz size ancak otlak aramak için bir yer olabilir. Cenab-ı Hak Kur'an-ı Kerim'de sizi sahip kılmayı vaat ettiği memleketlere dağılınız," diye tavsiye ederdi. Şam ve Irak bölgelerinde de Arap kabileleri bulunuyordu. Müslüman Araplar çoğalıp yayılınca bu bölgedekilerle birleşecek ve birbirlerinin müttefiki ve yardımcısı olacaklardı. Irak bölgesinde bulunan Arap kabileleri öteden beri, gördükleri zulüm ve baskılardan dolayı İranlılara düşman olmuşlardı. Gerek Irak gerek Şam Arapları esas olarak Hıristiyandılar. Müslüman Arapları görünce din ayrılığına bakmaksızın sevinmişler ve kabilecilik duygularıyla onlara destek olmuşlardı. Özellikle Irak bölgesi Arapları İranlılar aleyhine İslam ordularına katılmışlar, birlikte savaşmışlar, düşmanın zayıf noktalarını göstermek suretiyle yardımcı olmuşlardı. Örneğin Ebu Zeyd Tai, Hıristiyan olduğu halde sırf Arap asabiyeti duygusu nedeniyle Köprü Savaşı'nda Araplarla birlikte savaşmış ve ölmüştü. Aynı şekilde Nemr kabilesi emiri Enes bin Hilal büyük bir Hıristiyan cemaatiyle birlikte Müslümanların yanına gelmiş ve "Kendi milletimizle birlikte savaşacağız," diyerek İslam ordusu içerisinde saf tutmuş ve İranlılara karşı savaşmış.
Şam ve Irak Arapları savaşlarda Müslümanlarla birlikte savaşmanın ötesinde, çoğu zaman yol rehberliği yapmak ve bilgi toplamak gibi lojistik destekte bulunuyorlardı. Sahabeden Velid bin Ukbe, Rum ülkesine doğru savaşa çıkmıştı. Rumlarla savaşa tutuştuğu sırada Hıristiyan bir Arap onun huzuruna gelerek kendisine, "Ben sizin dininizden değilim. Fakat aramızda bulunan soy ve kavmiyet bağlarının gereği size nasihatte bulunmayı görev kabul ediyorum. Rumlar öğleye kadar sizinle savaşacaktır. Sizde zafiyet görürlerse yok etmek için üzerinize saldıracaklar. Tam aksine sabır ve dayanıklılık görürlerse sizi bırakıp kaçacaklardır. Ona göre tedbirli davranınız," demişti. Onun bu nasihatinin İslam ordusuna büyük yararı olmuştur. Hz. Ömer Araplar arasındaki bu bağları iyi bilen bir idareci olarak, Müslümanları Şam ve Irak bölgesinin fethine teşvik ediyor ve fütühat sırasında Arap Hıristiyanlarının Müslümanlara yaptıkları destek ve yardımları takdir eyliyordu. Müslümanlar, ehl-zimme yani Arap ve İslam olmayan ahali üzerine cizye koymak istediklerinde Hıristiyan mezhebinde bulunan Tegallüb, İyad, Nemr adındaki Arap kabileleri üzerine de cizye koymak istemişlerdi. Fakat söz konusu kabileler cizye vermekten kaçındılar. Bu çekince hakkında Hz. Ömer'e malumat verilince kendisi ashabını toplayarak istişarede bulundu. Danışmanlardan biri, "Bunlar Araptır. Cizye vermekten kaçarlar. Şiddet sahibi ve düşmanlık duyguları güçlü olan adamlardır. Kendilerini gücendirerek Arap olmayan düşmanların elinde alet olmalarına neden olmak uygun değildir," görüşünü ileri sürdü. Söz konusu görüş Hz. Ömer'in kendi düşüncesine de uygun gelmiş, doğacak çocukları Hıristiyan yapılmamak şartıyla, Müslümanlar gibi onlardan yalnızca zekat vermeleri istenmiştir. Hz. Ömer bu yoldaki icraatı, Arap birliğini korumak için yapılması lüzumlu bir vazife kabul ediyordu. Velid bin Ukbe bin Ebu Süfyan Irak ve el-Cezire'yi fethe gittiği zaman söz konusu bölgedeki Hıristiyan Arap kabileleri kendisine iltihak etmişse de yalnız İyad kabilesi yurdunu terk ederek Rum ülkesine sığınmıştı. Velid durumu Hz. Ömer'e bildirdi. Bunun üzerine Hz. Ömer de Rum imparatoruna şu mektubu gönderdi: "Aldığım bilgilere göre Arap kabilelerinden biri ülkemizi terk ederek topraklarınıza sığınmış. Allah'a yemin ederim ki o kabileyi kendi topraklarınızdan çıkarıp bize iade etmezseniz biz de bizde bulunan bütün Hıristiyanları ülkeden çıkarıp size göndeririz." Bunun üzerine Rum imparatoru söz konusu kabileyi ülkesinden kovmak zorunda kalmıştır.
Yeryüzüne Yayılma ve İslam Fetihleri
Yukarıda da belirttiğimiz gibi Hz. Ömer Arap birliğinin güçlenip büyümesine hizmet ve bu birliği Rumlar ve İranlılar aleyhine bir güç ve destek haline getirmek amacıyla, Müslümanları Şam ve Irak bölgelerinin fethine özendirmiş, ancak daha ötelerdeki toprakların fethine H. 14 veya 18. yılda izin vermişti. Fetihlerin bu şekilde genişlemesine "rüy-i zeminde intişar veya yeryüzüne yayılma" adı verilmiştir. Müslümanlar söz konusu tarihe kadar elde ettikleri zafer ve ganimetlerin neşve ve huzuru içinde, fethedilen ülkelerin ötesindeki toprakları da İslam topraklarına eklemek istiyorlardı. Ancak Hz. Ömer tüm ısrarlara rağmen buna izin vermiyordu. Mısır fatihi Amr b. el-As daha önce Cahiliye Devri'nde Mısır'ın zenginliklerini görmüş ve önemini anlamıştı. Şam ve Irak bölgeleri fethedilince Hz. Ömer'e gelerek Mısır'ın fethinin stratejik açıdan önemini belirtmiş, teşvik etmiş ve "Çok zengin ve savaşmaktan aciz olan bu bölge ele geçirilirse Müslümanlar için çok yararlı olur," demişti. Hz. Ömer önceleri bunu uygun görmemiş ancak Amr'ın ısrarları üzerine bir tereddütle birlikte fethi onaylamıştı. Amr, sefere çıkacağı sırada Hz. Ömer ona: "Git. Allah'tan size başarı dilerim. Yolda iken sana mektubum gelecektir. Mısır'a girmeden mektubumu alır da mektupta Mısır'dan vazgeç emrini görürsen geri dön. Mektubumu almadan evvel Mısır'a girmiş olursan o halde ileri giderek Allah'tan yardım ve başarı dilersin," diyerek vasiyette bulundu. Amr b. el-As Hz. Ömer'den geri dönmeyi emreden bir mektup gelmesinden korktuğu için emrindeki adamlarla beraber süratli bir biçimde yolu kat etmiş ve Mısırın yakınında bulunan bir beldeye ulaşınca Hz. Ömer'in mektubu kendisine yetişmiş ancak Amr b. el-As yoluna devam etmiş ve mektubu Mısır hududu içindeki Ariş'e ulaşınca açıp okumuştur. Hz. Ömer'in mektubu şöyle idi: "Rahman ve Rahim Allah'ın adıyla Halife Ömer bin Hattab'dan Amr el-As'a, Allah'ın selam ve bereketi üzerine olsun. Bu mektubum Mısır sınırına ulaşmadan evvel sana gelirse fetihten vazgeçerek geriye dön. Mektubum Mısır'ın içlerine veya sınırına girdikten sonra sana ulaşırsa hareketine devam et. Sana yardımcı kuvvetler göndereceğim." Bunun üzerine yoluna devam eden Amr, kısa sürede Mısır'ı fethetmiştir.
Ahvaz şehri fethedildiği zaman da Hz. Ömer, "Keşke Fas ülkesiyle aramızda ateşten bir dağ bulunsaydı. Öyle ki ne onlar bize, ne de biz onlara ulaşabilelim," demişti. Müslümanlar bir şehre yerleşmek veya ordugah kurmak istediğinde Hz. Ömer - istediği zaman devesine binerek oraya gidebilmek için o yer ile hilafet merkezi olan Medine arasında doğal bir engel olacak bir suyun veya nehrin bulunmamasını tavsiye ederdi. Bununla beraber Hz. Ömer Arapların yeryüzüne yayılmalarını mutlak gerekli görünce kumandanlarına fütuhatta ileri gitmelerine izin vermiştir. Lakin Kureyşliler hakkındaki eski fikrinde ısrarını sürdürmüş, onların Medine dışına çıkmalarını engellemiş ve kendilerine, "Bu millet için en fazla korktuğum şey sizin her tarafa yayılmanızdır," diyerek Medine'den çıkmalarına engel olmuştu. Her ne sebeple olursa olsun bunlardan biri savaşa gitmek için halifeden izin almak istese, Hz. Ömer: "Hz. Peygamber'le birlikte yaptığınız savaşların şerefi sana kafidir. Senin için bugün savaşa gitmekten ise ne sen dünyayı göresin ne de dünya seni görsün," derdi. Hz. Ömer bu yasağı yalnızca Kureyş'ten olan muhacirler için uyguluyordu. Hz. Osman hilafet makamına geçince bu yasağı kaldırmış, bunlardan bir kısmı Şam'a taşınmış, hilafet mücadeleleri zamanında Muaviye'yi desteklemiş, diğerleri de başka başka şehirlere dağılmışlardır.
Şu durumda anlaşılan o ki, Hz. Ömer, özellikle hilafetinin ilk yıllarında Arapların, Arap Yarımadası ile ona komşu olan Şam ve Irak bölgesinde ikamet etmeleri ve Medine'nin İslam’ın merkezi ve Kureyşilerin de İslamiyet’in esas ve menşei olmak itibariyle Medine'den ayrılmamaları siyasetini sürdürmüştü. Ancak birbiri ardına gelen fütuhat ve zaferleri durdurmaya imkan olmadığından, Arapların fetihlerin genişlemesiyle yeryüzüne dağılmalarına engel olamamış, istemeden izin vermek zorunda kalmıştır.
İslamiyet’in kaim olduğu asabiyet, Arap birliğinden ibaret olduğu için kullanılan her iki kelime yani Arap ve lslam tabirleri özellikle Müslümanların hakimiyeti altına giren milletler arasında eşanlamda kullanılıyordu. lslam denince Arap ve Arap denince lslam anlaşılıyordu. Bu yüzden Süryanilerin kullandığı "Taybuta" lafzı hem Arap hem Müslümanlar için eşanlamda kullanılıyordu. Araplar arasında İslam’dan önce ve sonra geçerli olan bağlar ve birliktelik arasındaki fark şuydu: Cahiliye Devri'nde neseplerin çeşidine göre farklı asabiyetlere tabiydiler. İslamiyet’ten sonra ise İslamiyet’in kazandırdığı yeni ruh ve düşüncenin gereği olarak baba ve atalarının adını terk etmişler ve Arap adı altında İslamiyet’le birlikte yeni bir asabiyete bağlanmışlardır. Araplar Cahiliye Devri'nde soy ve soplarıyla övünür ve üstünlük ileri sürerken İslami devirde takva ve din uğrunda cihat ile öne geçmeye çalışmışlardır. Bu da aralarında daha önce mevcut olmayan yeni birtakım İslami bağ ve birlikler meydana getirmiştir.
İslam Toplumunda Araplar
Hz. Peygamber yeni dinini neşretmek ve davetini kabul ederek kendisine destek olacak insanlara ihtiyaç duyuyordu. Öncelikle kendi kabilesinden birtakım kimseler çevresinde toplandı. Getirdiği dine inanarak tam destek vermenin dışında bir kısmı, sırf dini inancından dolayı baskılardan kurtulabilmek amacıyla Habeşistan'a, diğer bir kısmı da peygamberle beraber Medine'ye göç etmek zorunda kaldılar ki bunlara "muhacirler-göç edenler" adı verildi. Muhacirler Müslüman sınıfların en eskisidir. Hz. Peygamber Medine'ye hicret edip oraya yerleşince, şehir halkı kendisine yardım ve destekte bulunup iman ettiklerinden, bunlara da "ensar=yardım edenler" adını verdi. Ensar da diğer bir sınıfı oluşturuyordu. Ensar ve muhacirlerin her ikisine birlikte "sahabe" denildi. Sahabe, Hz. Peygamber'e inanan, arkadaş ve yoldaş olanlar veya onu tanıyanlar demektir. Bu iki tabakadan her biri birtakım özel durumlar sonucunda özel bir isimle anılan birtakım cemaatler türemiştir ki bunlar da lslam dininin yayılıp büyümesinde önemli görevler ifa etmişlerdir. Örneğin Bedir Savaşı lslam'ın kök salıp güçlenmesi açısından çok önemli olduğundan, o savaşta bulunan Müslümanlar diğer Müslümanlara oranla ayrı ve seçkin bir konumda tutularak kendilerine "Bedir ashabı" (Bedriyyun veya Ehl i Bedir) adı verildi. Aynı şekilde Irak ve Fars ülkesinin fethini sağlayan Kadisiye Savaşı'nda bulunanlar "Ehl-i Kadisiye" adıyla çağrılıyordu. Müslümanlar bu tabaka, cemaat ya da sınıflardan her birini özel bir imtiyaz ile diğerlerinden ayırıyor, saygı duyuyor ve diğer Müslümanlardan daha fazla miktarda maaş tahsis ediyorlardı.
Mekke'nin fethinde bulunanlar veya lslami fırkalar arasında büyük etkileri olan Cemel ve Sıffin savaşları gibi diğer savaşlarda bulunanlar hakkında da benzeri imtiyazlar veriliyordu. Hz. Ali'nin taraftarları kendi fırkalarından Cemel Savaşı'nda bulunanları üstün bir konumda kabul ederlerdi çünkü o savaşta galip gelmişlerdi. Bunlara özel bir isim olarak "Cemel ashabı" diyorlardı. Ümeyyeoğulları taraftarları da tam aksine Sıffin Savaşı'nda savaşanları yine aynı sebepten üstün tutuyorlardı. Muaviye bunlara diğer taraftarlarından daha fazla maaş veriyordu.
Bununla birlikte sahabe -i kiram, Hicret'e veya biatta öncelik yönünden de birbirinin önünde geliyorlardı. Akabe biatı ashabı, gar (mağara) ashabı gibi. Rıdvan biatından önce Hz. Peygamber'e inanan ve dost olanlar daha sonra Peygamber'in sohbetiyle müşerref olanlardan daha seçkin kabul ediliyorlardı. Bu ve benzeri vesileler ile ayrıcalık kazanan daha birçok sınıf vardı. Hafızlar, kariler, kalpleri İslam’a ısındırılanlar (müellefe-i kulüb), valiler, kadılar, tabiin, tabiinin tabiini (etbeu tabiin) vb dini veya idari konum gereği ayrıcalıkları olanları da unutmamak gerekir. Araplar arasında nesep asabiyeti daha önce de belirttiğimiz gibi İslamiyet’ten sonra tamamen yok olmamış, dini bir şekil almıştır. Bu yüzden Hz. Peygamber'in kabilesi olan 'Kureyş'e' en yakın bulunan nesep, neseplerin en şereflisi sayıldı. Kureyş ayrıca mansıplar, makamlar ve maaşlarda da hepsinden önde kabul ediliyordu. Özellikle "Devlet başkanı Kureyş'ten olur" (İmamlar Kureyş'tendir) hadisi halk arasında yayıldıktan sonra devlet yönetimi onların eline bırakıldı. Kureyşliler her yönden tüm insanların üstünde bir mevkide tutularak "Altmış yaşında kadın hamile olmaz, Kureyşli olmadıkça. Elli yaşında bir kadın hamile olmaz Arap olmadıkça," denildiği gibi aynı şekilde "Kureyş'ten bir kadının kızı cariye olamaz", "Kureyşli münafık ve imansız olmaz" , "Kureyş'ten bir adam tarihten başka hiçbir ilme kendini vermemelidir" denilirdi. Bu sayede hilafet dışarıdan hiçbir rekabete maruz olmaksızın yakın zamana kadar Kureyş soyuna bırakılmıştır.
Muhacir ve ensar sınıflarından oluşan sahabelerden her birinin, özellikle Emeviler zamanında özel bir makam ve özel bir grubu vardı. Söz konusu devirde nübüvvetin etkisinin azalması üzerine halk Cahiliye asabiyetine döndüğü için muhacir ve ensar birbirlerine hasım ve rakip olmak zorunda kalmıştı. Cahiliye Devri'nde Adnaniler ile Kahtaniler arasında oluşan övünmeleri hatırlatır konuma düşmüşlerdi. Muhacirler Adnanilerden gelen Muzar kabilesine, ensar ise Kahtanilerden olan Evs ve Hazrec kabilesine mensuptular. Aralarında ortaya çıkan rekabetin tesiriyle her biri çoğunlukla o dönemde türeyen siyasi fırkalardan birinin tarafına geçti. Ensar Hz. Ali'nin grubuna, muhacirlerin çoğunluğu ise Muaviye'nin taraftarlığına geçince, halk arasında kabilevi rekabetler tekrar ortaya çıkmaya başladı.
Medine halkının en cesur adamlarından müteşekkil olan ensar, danışma kurulu görevini ifa ediyordu. Verdikleri hükümler millet üzerinde uygulanıyordu. Bunlar Hz. Ali ile onun Ehl i Beyt'inin taraftarıydılar. Muaviye hilafet davasında bulununca ensar ona şiddetle karşı çıktı. Bu sebepten Muaviye'nin adamları ensara çok hoş bakmaz, kendilerini kötülemeye çalışırlar ve çoğu kez onlar için "ensar" lakabını vermemeye özen gösterirlerdi. Rivayete göre; ensardan bazıları hilafeti döneminde Muaviye'nin huzuruna çıkmak için izin istemişlerdi. Görevli Muaviye'nin huzuruna girerek: "Ensarın girmesine izin veriliyor mu?" diye sormuştu. O sırada Amr b. el-As Muaviye'nin yanında bulunuyordu. "Ey Müminlerin Emiri! Bu lakap da nedir? Halkı kendi soylarına göre çağırınız," dedi.
Raşid Halifelerin Siyaseti
Raşid Halifeler devrinde İslam devleti siyasi bir devlet olmanın ötesinde hiçbir asırda benzeri görülmemiş bir biçimde takva, adalet, rıfk ve mülayemet esasları üzerine kurulmuş dini bir hilafetti. Devrin belki de bütün İslami dönemin en etkin ve büyük adamı Hz. Ömer'di. Kendisi eylem ve hayatı ile insanlık tarihinde çok az rastlanılan bir kişilikti. Hz. Ömer'in menkıbeleri birçok kaynakta anlatılır ve herkes tarafından bilinir. Hz. Ebubekir ise hilafetinin iki yıl kadar kısa bir süre olmasına rağmen büyüklükte Hz. Ömer'den geri kalmaz. Özellikle Hz. Peygamber'in vefatından sonra dinden çıkan mürtedlere karşı cihat ilan etmesi ve onları İslamiyet’in dairesi içerisine tekrar döndürmesi Hz. Ebubekir'in lslam dinine yaptığı en parlak hizmetlerden biri sayılır. Öyle ki Hz. Peygamber'in vefatından hemen sonra bazı kabileler İslamiyet’i terk etmişler, bunun üzerine henüz kurulma ve gelişme aşamasında bulunan lslam devletinin yıkılacağı endişesi Müslümanları tedirgin etmişti. Bu nedenle Hz. Ebubekir bir an duraksamaksızın, Allah'ın hoşlanacağı üstün bir gayretle mürtedler belasını ortadan kaldırarak lslam devletinin temellerini güçlendirmiştir. Raşid Halifelerden Hz. Osman ve Hz. Ali de Ebubekir ve Ömer'in yolundan ayrılmamışlardır.
Hz. Ebubekir (Radıyallahu Anh = Allah O'ndan Razı Olsun)
Raşid Halifeler devri kuşkusuz İslamiyet’in altın devridir. Bu devrin halifeleri dünya süs ve ziynetlerine aldanmayan, son derece dindar, hak ve adalete yürekten bağlı insanlardır. Onların bu üstün sıfatlarını, erişilmez ahlakını gösteren örnekler oldukça çoktur. Hz. Ebubekir İslam’ı kabul ettiğinde devrinin en büyük zenginlerinden birisi olup, kırk bin dirheme ulaşacak kadar büyük bir servete sahiptir. Gerek bu koca serveti gerekse ticaret yoluyla kazandığı tüm mal ve mülkünü İslamiyet uğrunda tüketmiştir. Hz. Ebubekir'in zamanında da bir devlet hazinesi (Beyt'ül-mal) vardı. Ancak buraya giden paralar bekletilmeksizin ihtiyaç sahibi Müslümanlara pay ediliyordu. Kendisi vefat ettiği zaman söz konusu hazinede tek bir dinardan başka para bulunmadı. Hz. Ebubekir'in evi Medine'nin dışında Sunh mahallesindeydi. Hz. Peygamber'in evinden de bir mil uzaklıktaydı. Medine'den buradaki mahallesine yaya gider, pek nadiren ata binerdi. Medine'ye geldikçe halka beş vakit namazı da kıldırır, yatsıdan sonra evine dönerdi. Bununla beraber her gün çarşıda koşuşturur, alışveriş ve ticaretle meşgul olurdu. Hz Ebubekir'in büyük bir koyun sürüsü de vardı. Bunların etinden sütünden yararlanır, işleriyle kendisi ilgilenir, bazen bizzat bu sürüyü gütmeye çıkarırdı. Kendisi halife olmadan önce koyunlarını sağardı. Halife olunca bir cariyenin, "Bundan sonra Ebubekir artık davarlarımızı sağmaz," dediğini işitince, "Hayır, davarlarınızı sağmaya devam edeceğim. Bulunduğum makam beni asla değiştiremez," cevabını verir ona. Hilafet makamına geçtikten altı ay sonra Medine'nin içine taşınarak, "Hem ticaretle uğraşılıp hem de Müslümanların idari işlerine bakılamaz. Her halükarda tüm vakti Müslümanların idaresine ve hizmetine ayırmak gerekir," diyerek ticareti bırakır. Bu tarihten itibaren devlet hazinesinden kendisine bağlanan yıllık altı bin dirhem maaş ile geçindi. Fakat en doğal hakkı olan bu maaşı bile içine sindirememiş, kamunun hakkı olarak kabul etmiş, vefat ettiğinde kendisine ait bir bölüm arazinin satılarak, aldığı halifelik maaşının hazineye geri ödenmesini vasiyet etmişti.
Ömer bin Hattab (Radıyallahu Anh)
Hz. Ömer'in halifeliği döneminde İslam devletinin sınırları doğuda Hindistan'a kadar, batıda Afrika'nın ortalarına kadar genişlemiş, birçok zengin ülke ele geçirilmiş, ganimetler fevkalade çoğalmış, devrin iki süper devleti olan Bizans ve İran'ın hazineleri Müslümanların eline geçmiş olduğu halde, Hz. Ömer bu sınırsız servet ve zenginliğe rağmen dünya süslerine asla aldanmamış, yememiş yedirmiş; giymemiş giydirmiş, kendi yaşamamış başkalarını yaşatmış, yokluk ve sıkıntı içerisinde yaşamını sürdürmüştür. Hatta deri ve benzeri malzeme parçalarıyla yamalı bir gömlekle namaz kıldıp, halka hitap ederdi. Kendisine tahsis olan maaşı harcadıktan sonra paraya ihtiyaç duydukça Beyt'ülmal görevlisine giderek maaşından kesilmek üzere borç alırdı. Müslümanların mallarını boşa harcamama ve koruma hususunda çok dikkatli olduğundan, Müslümanların yararları dışındaki işlere asla para harcamazdı. Gerek dini gerek siyasi, Müslümanların tüm işlerini bizzat görür ve gözetirdi. İslam’ı yaymak maksadıyla çarşı pazar dolaşır, Kur'an okur, halkı daha dindar olmaya, takvaya ve zühde, başkalarına iyilik yapmaya özendirirdi. Herhangi bir şeyi tavsiye etmek veya emretmek istediğinde, onu ilk önce kendisi yapar ve halkına örnek olurdu. Hz. Ömer şarap içenlere, şer'i ceza olarak seksen değnek cezası verdiği gibi, çöl halkına Kur'an öğretmek için de hafızlar, hocalar gönderir, onların arkasından da öğretilenleri takip etmek için mümtahin (imtihan eden) gönderirdi. Kur'an'dan hiçbir şeyi ezberlememiş birini bulursa mümtahin tarafından ceza verilirdi. Halife Ömer, halka karşı muamele ve görevlerine sadakat hususunda vali ve kumandanlarına çok katı davranır, her zaman onlardan hesap sorar, halkın şikayetlerine kulak verir, yöneticilerin davranışlarını sıkı takip eder, yöneticilerin hangisinde bir kusur görürse makam, mansıb ve hatırına bakmaksızın eğrileni doğrulturdu. Örneğin, İslam’ın büyük şanlı komutanı Halid bin Velid lslam geleneğine ve takvaya yakışmayan bir iş yapmıştı. Hz. Ömer kendisini hemen yanına çağırtmış, bu şanlı komutana sanki bir köleymiş gibi oldukça sert uyarı ve ikazlarda bulunmuştu. Halid buna karşılık ağzını açamamıştı. Hatta bazen valileri bile kırbaç vs ile cezalandırır, şiddetle uyarır, ancak valilerden hiçbiri de kendisine itirazda bulunmazdı. Hz. Ömer'in iffet ve namusu, adalet ve hakkaniyeti, dünya süs ve debdebesine aldanmaması, kendisini hem valilerin nazarında hem de halkın nazarında heybetli ve muhterem bir mevkiye çıkarmış olduğundan, kendisine itiraz akıllardan bile geçmezdi. Hz. Ömer, haram işleyenler, alkollü içki kullananlar ve Müslümanların malına göz dikenler hakkında gayet katı davrandığı halde, sıradan bir insana karşı, bir babanın öz evladına davranışı gibi rahmet ve şefkatle yaklaşırdı. Fakir ve muhtaçlara ev sahipliği yapar, onların aç olanlarını doyurmak için sofralar kurdurur, tabak tabak yemekler verirdi. Kumandanları sefer için evlerinden ayrıldıklarında, onların yokluğunda ailelerini yoklar, bir şeye muhtaç olanları tespit eder, eksiklerini giderirdi. Hz. Ömer'in tüm halka karşı adalet dolu tavrı, gayrimüslimlere bile hilm ve merhamet ile davranması sonucu, halife ile halk arasında karşılıklı saygı, sevgi ve itaate dayalı güçlü bir duygusal bağ oluşmuştu. İsteyen kendi arzusu ile Müslüman oluyor, istemeyen eski dininde devam ediyor, gönül hoşnutluğu ve huzuruyla lslam idaresini kabul ediyordu. Aslında Hz. Ömer devlet ve hükümetin idaresini görünmeyen demirden bir hikmet eli ve otoriteyle tutuyordu. Şehit olmasıyla devletin temelleri sarsılmış, özellikle hilafet merkezinden uzak bulunan Horasan, Sicistan vb bazı bölgelerde isyanlar çıkmıştır.
Osman Bin Affan (Radıyallahu Anh)
Hz. Osman, daha önce de açıkladığımız nedenlerden dolayı, özellikle de Medine ahalisinin düşmanlığını kazanmıştı. Şehit olmasına yol açan yumuşak huyluluğu ve müsamahakarlığı ve Ümeyyeoğullarından olan akrabasını kıramaması gibi zaafları olmasaydı, diğer Raşid Halifelerden hiçbir farkı kalmayacaktı. Şehit edilmesi Emevilerin kendileri için hilafet talebinde bulunmalarına vesile oldu. Hz. Osman belli ihtiyaçlar için para toplayan ve biriktiren ilk halifeydi. Rivayete göre şehit edildiği gün hazinedarının yanında on beş bin dinar ile bir milyon dirhem nakit bulundu. Terk ettiği at ve develerden başka Vadilkura, Huneyn ve diğer şehirlerde yüz bin dinar kıymetinde çiftlikler de bırakmıştı. Kendisi gibi sahabelerden bazıları da onun devrinde köy ve çiftlik sahibi olmuşlar, konaklar yaptırmışlar, zenginlik ve refaha alışmışlardı. Bu yüzden Hz. Ömer'in zühd, kanaat ve dindarane yaşamını kendisine örnek edinmiş olan Hz. Ali'nin, Hz. Osman'dan sonra halifelik makamına gelmesi, lüks ve refah içinde bir yaşama alışmış olan bazı kesimleri çok rahatsız etmişti. Bu durum Hz. Muaviye'nin halifelik talebinde bulunması ve desteklenmesinde de etkili bir neden olmuştur. Hz. Ali'nin zahidane yaşamına ayak uydurmaktan korkan belli bir kesim kimi menfaatler karşılığında Hz. Ali'yi bırakmak zorunda kalmıştır.
Ali bin Ebi Talib (Radıyallahu Anh)
Zühd ve takva dolu yaşamı herkesçe çok iyi bilinen Hz. Ali, çocukluğundan itibaren İslam’a gönülden bağlı, son derece samimi, özü sözü bir, dürüstlük timsali bir şahsiyetti. Hiçbir işte hile ve kurnazlığa başvurmazdı. Tüm hareketlerinde dini hükümleri, doğruluk ve dürüstlüğü kendisine rehber edinmişti. Yokluk ve ihtiyaç içinde, kanaatkar bir şekilde yaşamayı büyük bir erdem sayardı. Bu mübarek insan Hz. Peygamber'in seçkin kızı Hz. Fatıma (r.anha) ile evlendiğinde, yatacağı bir koç postundan başka bir şeye sahip değildi. Geceleyin bu post üzerinde yatarlardı. Gündüzleri su taşıdıkları hayvanın beslenmesi için üzerine yem koyarlardı. Hz. Ali'nin uşağı, hizmetkarı yoktu. Hilafeti döneminde kendisine lsfahan'dan bir miktar mal getirilmişti. Kendisi bu malı eşit olarak yedi parçaya ayırmıştı. Arta kalan bir ekmeği de yedi parçaya bölerek diğer paylara eklemişti. Hz. Ali kendisini soğuktan koruyamayacak kadar ince ve basit bir kaftan giyerdi. Bir gün bir dirhemle bir miktar hurma almış, bir çarşaf içinde eve götürürken bir zatın, "Ey Müminlerin Emiri! Veriniz ben taşıyayım," demesine karşılık, "Aile sahibinin onu taşıması daha uygundur," cevabını verecek kadar mütevazı, başkasına yük olmak istemeyen bir devlet başkanıydı. Örnek bir Müslüman'ı tarif ederken, "Karnı açlıktan içine geçmiş, dudakları susuzluktan kurumuş, gözleri ağlamaktan çapak tutmuş olmalıdır," şeklindeki sözleri Hz. Ali'nin eşsiz zühdünü gösteren, ibret alınacak sözlerindendir. Hz. Ali, adalet ve hakkaniyete yürekten bağlıydı. Bir gün kendisine ait bir zırhı bir adamın yanında görür ve geri almak için sahabeden kadı Şurayh'a müracaat eder. Halife olmasına rağmen yargılama boyunca sırf eşitlik ve adaletin temini için oturmaz ve hasmı ile hakimin huzurunda yan yana durur. Hz. İmam savaşa asker gönderirken de halka yumuşaklık ve anlayışla davranmalarını, kadın ve güçsüzlere dokunmamalarını tavsiye ederdi.
Hz. Ömer'in adalet ve hakkı temin için devlet adamları üzerinde kurduğu otorite ve kontrolü Hz. Ali de gerçekleştirmişti. Eğer Hz. Ali tıpkı Hz. Ömer gibi, halkın Hz. Peygamber'in devrinin etkisinden henüz mahrum olmadığı, doğruluk ve dindarlıktan uzaklaşmamış oldukları bir zamanda halife olsaydı, hakimiyet dönemi daha da uzun ve etkin olur, idaresindeki zaaf ve eksiklikler görülmezdi. Ancak ne çare ki Hz. Ali hilafet makamına geçtiğinde niyetler bozulmuş, devlet adamları makam ve mansıplara göz dikmiş ve Muaviye gibi şöhret konusunda hırslı, deha derecesinde zeki ve akıllı bir adam rekabet meydanına atılmış bulunuyordu. Gerçekten de Muaviye tam bir siyasi deha idi. Deha ve zeka ile, hile ve kurnazlıkla, gerektiğinde mal mülk dağıtarak işe yarar adamları, güçlü grupları etrafına toplamıştı. Oysa Hz. Ali, tam aksine vali ve kumandanlarından sürekli hesap sormakta, din ve takva hükümlerine bağlılık ve muhafaza konusunda onları sıkıştırmaktaydı. Bu yüzden her geçen gün taraftarlarını kaybediyordu. Sahabeden büyük çoğunluk Hz. Ali'nin yanından ayrılmıştı. Hatta amcasının oğlu Abdullah bin Abbas, Basra valisi iken tabiinin önde gelenlerinden büyük hukukçu ve hadisçi aynı zamanda nahiv ilminin kurucusu Ebu'l Esved Düeli'nin dedikodusu nedeniyle gücenip görevden ayrılmıştı. Ebu'l Esved Hz. Ali'nin yanında, lbn-i Abbas'ın dedikodusunu yapar. Hz. Ali de lbn Abbas'a yakıştırılan huyları ve davranışları kendisine bildirir ancak bu ihbarı yapanın ismini belirtmez. lbn-i Abbas Hz. Ali'ye, "Size verilen malumat doğru değildir. Memuriyet görevimi hakkıyla yerine getiriyor, devletin mallarını koruyorum. Kulaktan duyma şeylere ve iftiralara dikkat etmemeniz gerekir," cevabını yazar. Ancak Hz. Ali cevabı önemsemeyerek tekrar lbn-i Abbas'a "Cizye parasından ne kadar aldığını, nereden aldığını, nereye harcadığını bana bildirmelisin," anlamında bir ferman gönderir. Bunun üzerine lbn-i Abbas Hz. Ali'ye, "Bu memleket halkından çok para topladığım konusunda size verilen malumatı ciddiye aldığınızı anlıyorum. Yerime istediğiniz adamı vali gönderiniz. Ben valilikten ayrılıp gidiyorum. Selam olsun," diye yazar ve istifasını bildirdikten sonra Hilaloğulları kabilesinden olan dayılarını davet eder. Bütün Kays kabilesi çevresine toplanır. lbn-i Abbas paralarla birlikte gelir ve "İşte bunlar toplanan rızıklarımızdır," der. Basra halkı kendisinin arkasındadır; Mekke'ye kadar gelirler. Hz. Ali bu sebepten dolayı Abdullah lbn-i Abbas gibi güçlü bir şahsiyetin desteğini de kaybetmiş olur. Aslında Hz. Ali'nin kendi amcaoğluna reva gördüğü bu muamele, Hz. Ömer'in uygulamalarından farklı bir şey değildi. Fakat ne yazık ki zaman tamamen değişmiş, olaylar başka bir şekil almıştı. Üstelik Muaviye gibi dahi bir rakip de karşıdaydı. Her geçen gün büyük paralar sarf ediyor ve taraftarlar topluyor, deha ve zekasıyla İslam’ın büyük komutanlarını kendi yanına çekiyordu.
Hz. Ali, Hz. Ömer'in halifeleri gibi, gayret ve hamiyet sahibi insanlar olmanın ötesinde bedevilik devrine özgü fazilet, izzet ve iffet ve sadakat gibi vasıflarla bezenmişti. Ayrıca İslamiyet’in ilk yılları birlik, beraberlik gibi nedenleri de birlikte getirmişti.
Bununla birlikte şu gerçeği de kabul etmek gerekir: Raşid Halifelerin devlet yönetiminde takip ettikleri yöntem ve siyaset, siyaset bilimi kuralları içerisinde değerlendirilecek olunursa; insanın doğasına ve devlet mantığına da uygun bir tarz değildi. Onların yönetim anlayışı ve uygulamaları, ancak belli bir devirde yetişmesi nadir olan birtakım üstün şahsiyetlerin, olağanüstü himmeti ve birlikteliği, dini gayretleri ve yaratılışlarından gelen üstün vasıf ve hasletleri sayesinde oluşturulan, kedine özgü bir sistem ve tamamen dini sadakat üzere kurulmuş bir hilafetten ibaretti. Tarihte eşine rastlanmamış özel bir durum ve devirdi. İslam’ın çeşitli ırk ve milletler arasında hızla yayılması, on beş yirmi sene zarfında dönemin en büyük devletlerinin dize getirilmesi, dünyanın dört bir köşesinin adeta şimşek süratiyle fethedilmesi, bu fevkalade özel durum, yetenek ve şahsiyetlerden kaynaklanıyordu. Oysa uygarlaşmanın genel kuralları ve sosyolojik açıdan Raşid Halifelerin devlet yönetiminde takip ettikleri siyaset o şaşılacak devrin dışında uygulanması mümkün ve de uygun olmayan bir tarzdı. Söz konusu dini hilafetin zamanla siyasi bir egemenlik ve sultaya dönüşmesi kaçınılmaz bir zorunluluktu. Olağan olan durum ve kanun aslında buydu.
Arapların Yeryüzüne Dağılmaları
Halife Hz. Ömer hilafeti boyunca Arapları birleştirerek tek bir kitle haline getirmek ve kabileler arasındaki bağları güçlendirmek için gayret sarf etmiş, Şam ve Irak bölgesinde yaşayan kabilelerin Hicaz ve Yemen kabileleriyle birleşerek İslam’ın güç ve kuvvetini artırmaları maksadıyla, onları Şam ve Irak bölgelerinin fethine teşvik etmiştir. Ancak söz konusu iki bölgenin daha ilerisine kadar fetihlerin kontrol dışı genişlemesini arzu etmediği gibi yeni kurulan şehirlerle Medine arasında geçilmesi zor bir su engelinin bulunmamasına da dikkat etmişti. Hz. Ömer'in bundan maksadı İslam ülkesinin hızla büyümesinin sonucunda Araplar ve Müslümanlar arasındaki birliğe zarar verecek engellerin çıkmamasıydı. Ayrıca ülkenin kontrol edilmesi zor bir süratle büyümesini arzu etmiyor, Hz. Peygamber devrindeki gibi Medine merkezli bir yönetimin muhafaza olunmasını istiyordu. Fethedilen bölgelerin gelirleri de Medine halkına maaş olarak dağıtılıyordu. Bu yüzden "Saban demiri zillet ve meskenet vermeksizin hiçbir milletin hanesine girmez," (Sabana yapışan mahvolur) anlamında olan hadis-i şerife dayanarak, Müslümanları ziraat ile meşgul olmaktan men etmiş, bu konuda da ısrarcı davranmış, zaman zaman şiddet bile göstermiştir. Hz. Ömer Müslümanların ziraat ile meşgul olmalarının cihat vazifesini yerine getirmelerine engel olacağına inandığı için böyle davranıyordu. Haraç ve cizyenin tahsil olunması, hakimiyetin sürekli olarak Müslümanlar elinde kalması için onların daima askeri bir güç olarak hazır durmalarını arzu ediyordu. İslam’ın ilk devrinde kurulan Basra, Küfe ve Füstad gibi şehirler askeri amaç için kurulan stratejik istihkamlardan başka yerler değildi. Aynı sebepten Hz. Ömer Hz. Peygamber'in, "Arap Yarımadası'nda iki din bırakılmamalıdır" sözleriyle müşriklerden hacca kimsenin gelmemesi emrine binaen, gayrimüslimleri Arap Yarımadası'nın dışına çıkarmıştı. Hz. Ömer bu icraatı ile gayrimüslim tehlikesinden kurtulmuş oluyordu. Onların yarımada içerisinde kalmaları memleketin asayiş ve huzurunu bozacak, belki de -ileride görüleceği üzere Şam ve Irak bölgelerinde yaşayan Hıristiyanların Rumlara verdikleri destek gibi-onlar da lslam düşmanlarına destek olacak ve Müslümanlar aleyhine işbirliği yapabileceklerdi.
Özetlemek gerekirse, İslam’ın ilk dönemlerinde geçerli olan siyasi düşünce, Müslümanların Arap Yarımadası'ndan ayrılmaksızın mücadele etmeleri noktasında toplanmıştı. Doğal olarak bu siyasi düşünce zamanla değişti. Şam ve Irak bölgesini ele geçiren Müslümanlar fethin verdiği şevk ve gayret ile cihanı ele geçirmenin çok zor olmadığına inanmaya başladılar. Bu nedenle fetihleri daha uzak bölgelere yayabilmek için Hz. Ömer'i zorlamaya başladılar. Hz. Ömer Irak ve Şam bölgelerinin ilerisindeki bölgelere de sefer yapılması için komutanlarına izin verdi. Kendisi Medine'de yaşıyor ve devlet idare merkezinin Medine olmasını istiyor, merkezi otoriteyi parçalamak istemiyordu. Komutan ve valiler ise ülke topraklarının her geçen gün büyümesine paralel olarak yönetimi farklı bölgelere dağıtmak ve paylaşmak istiyordu. Hz. Ömer çok geçmeden komutanlarının düşüncesine katılarak Müslümanların yeryüzünün değişik bölgelerine dağılmalarına müsaade etti. Kısa süre içerisinde Mısır, Fars, lfrikiye vs şehirler ele geçirildi. Hz. Ömer'den sonra halife olan Hz. Osman devrinde Kureyş'in Medine'den çıkmalarına izin verilince, Kureyş kabilesi değişik bölgelere dağıldılar ve yerleştiler. Bu dönemde Arapların toplam nüfusu 200 bini aşmıyordu. lslam askeri gücünü oluşturan bu nüfus fethettikleri toprakları koruma, muhafaza ve gelirlerini toplamakla mükelleftiler. Halbuki bunların idaresi altına giren ülkelerin toplam nüfusu 100 milyondan az değildi. Ayrıca Doğu Roma İmparatorluğu gibi güçlü, köklü ve büyük bir devlet Müslümanlara karşı heybetli bir heykel gibi bekliyor, fırsat kolluyordu.
Doğum Yoluyla Nüfus Artışı
Cahiliye Devri'nde Araplar İslam’dan sonra ulaştıkları nüfusa oranla oldukça azdılar. Anlatılanlara göre Cahiliye Devri'nde oluşturulan en büyük ordunun sayısı 8 bin kişiden fazla değildi ki, bu da "yevmu's- safaka" ordusuydu. lran askeri Bahreyn'in idare merkezi olan Hicr şehrine yönelip Temimoğulları kabilesinin toprakları ele geçirip, hayvanlarını zapt etmişler, çoluk çocuklarıyla kız ve kadınlarını esir almışlardı. Buna karşılık Temim kabilesi de misk, amber ve mücevherleri taşıyan bir lran kafilesine hücum ederek soymuşlar, diğer kabilelerin saldırısından korkarak çölde bir yerde saklanmışlardı. Ancak çok geçmeden yerleri bulunmuş ve sekiz bin kişilik bir kuvvetle üzerlerine varılmıştı. İki taraf arasında gerçekleşen bu savaşa "yevmü's-safaka" veya "yevmü kilabi's-sani" adı verilmişti. Aynı şekilde, ilk dönemlerde asker olarak İslam’a destek çıkan ve bu uğurda savaşanlar da daha önce belirttiğimiz gibi sayıca azdılar. Oysa lslam toprakları çok genişlemiş, bu büyük toprakların korunması ve idaresi için daha fazla asker ve güçlü ordulara ihtiyaç olduğundan, nüfusun çoğalması zaruri bir durum haline gelmişti. Diğer taraftan nüfus artışı Cahiliye Devri'nde de Arap asabiyetinin de kuralları arasında sayılıyordu. Hz. Peygamber'in dedesi Abdülmuttalib, Kureyş'ten bazı kimseler tarafından alaya alındığında, 10 erkek çocuğa sahip olup kuvvetli bir konuma gelir ise onlar da birini Allah için kurban edeceğine yemin etmişti. Arzusuna da kavuşmuştu.
Diğer taraftan Müslümanlar sayılarının az olmalarını göz önüne alarak, kendi aileleri dışında, savaş sırasında ele geçirdikleri Rum, Fars ve Kıpti cariyelerden de çoluk çocuk sahipleri olmuşlar ve nesillerini arttırma yoluna gitmişlerdi. Gerçekte de her zaman değişmez bir kural olarak, bir devletin kuruluşundaki refah ve bolluk, devletin gücünü nüfus olarak da arttırır. Öyle ki bazı Müslümanların cariyelerinin sayısı seksene ulaşmıştı. Örneğin sahabeden ve Arapların dahilerinden birisi olan Mugire bin Şu'be dört zevce ile 76 odalık cariyeye sahipti. Buna göre bir adamın elli, yüz veya daha çok sayıda çocuk sahibi olmasını garip karşılamamak gerekir. Rivayete göre tabiinin büyüklerinden Mühelleb ibn Ebi Safra'nın sulbünden üç yüz çocuğu olmuştu. Endülüs Emevi hükümdarlarından Abdurrahman bin Hakem'in yüz elli erkek, elli kız çocuğu vardı. Mağrip bölgesinde hüküm süren Ziri hükümdarlarından Temim bin Muiz yüzden fazla erkek ve altmış kadar kız çocuğu bırakmıştı. Şam Emevi hükümdarlarından Velid'in oğullarından Amr'ın da doksan çocuğu vardı. Bunların altmışı ata binecek yaştaydı. Basralı ravilerden ve tabiinden lbn Sirin'in bir eşten otuz erkek ve on bir kız çocuğu doğmuştu. Daha fazla örnek vermek konuyu uzatacağından gerek görmüyoruz. Abbasiler, Eyyübiler vb hanedanların çocuk, birader ve amcalardan oluşan bir asabiyet anlayışına sahip olarak devlet kurduklarıyla alakalı tarihte birçok misal vardır.
Fetihler Yoluyla Arabistan Dışında Yayılış
Cahiliye Devri'nde Araplar Arap Yarımadası ile ona komşu olan Irak ve Şam taraflarında yaşıyorlardı. İslamiyet'le birlikte bu yeni dine destek vermek ve arka çıkmak amacıyla oluşan genel havayla birlikle, çeşitli ülkeleri ele geçirmeye başladılar. Önlerine gelen şehirleri birer birer İslam egemenliği altına aldılar. Hz. Ömer bile bu sel gibi coşup taşan fetihleri takip ve yönetimde zorlanmaya başlamıştı. İslam orduları doğuda Ganj Nehri, batıda Atlantik Okyanusu kıyılarına kadar İslam bayraklarını dalgalandırdılar. Kisra ve Kayser'in topraklarını ele geçirdikten sonra hızla şehirleşmeye ve uygarlık nimetlerinden yararlanmaya yöneldiler. Bunun sonucunda zamanla safi soylarını da kaybederek asabiyet bağlarını zayıflatıp hakimiyetlerini de kaybettiler. İslam'ın yerleşip büyümesi için çaba sarf eden Muzar kabileleri ile Adnan ve Kahtanilerden olan diğer kabilelerdi. İslamiyet'in başlangıcından itibaren fetihler yoluyla İslam devletinin temellerini sağlamlaştıran ve yeni dini diğer bölgelere götüren kabileler şunlardı. Adnanilerden Muzar kabilesi: Kureyş, Kinane, Huzaa, Esed, Temim, Gatafan, Süleym, Havazin, Sakif, Sa'd bin Bekir ve Amir; Adnanilerden Rebia kabilesi: Bekir bin vail, Şükr, Hanif, lcl, Zuhul, Şeyban vs kabileler. Kahtanilerden Kehlan kabilesi: Evs ve Hazrec, Gassan, Ezd, Hemedan, Haşam vs Kahtanilerden; Himyer kabilesi: Kuzaa ve boyları, Kelb, Süleyh, Tenuh, Behra, Uzra vs
Söz konusu kabileler ilk İslam fetihleri döneminde şehirlerde yaşamazlar ve halk ile karışmak istemezlerdi. Yalnızca düşmana karşı hazırlanmış, her an göreve hazır bir askeri kuvvettiler. Zamanla halkın arasına karışıp çeşitli bölgelere dağıldılar. Devlet hazinesinden aldıkları maaşlarla sınır bölgelerinde ve Arap Yarımadası'ndan uzak diyarlarda yaşamayı yeğlediler. Uzun süren savaşlar boyunca sayıları azaldı, kabilecilik duyguları zayıfladı ve zamanla nesepleri kayboldu. En sonunda ellerindeki devletin idaresi de başka unsurların eline geçti.
Göç Yoluyla Arapların Yayılışı
Bununla beraber Arapların yeryüzünde çeşitli bölgelere dağılmaları kuşkusuz yalnızca fetihler yoluyla olmamıştı. Daha rahat bir yaşam sürmek, standardı yükseltmek düşüncesiyle ele geçirilen yeni zengin ve mamur bölgelere aileleri ve tüm servetleriyle göç etmişlerdi. Örneğin Huzaa kabilesinin bazı boyları yurtlarında kuraklık başlayınca yeni su kaynakları ve meralar bulmak için Mısır ve Şam bölgelerine göç etmişlerdi. Bunun gibi kuraklık ve benzeri doğal afetler sonucunda yurtlarını bırakıp başka bölgelere taşınmak eski bir Arap adetiydi. Hatta "güçlük yılları" (a'vamü'l-cela) adıyla bilinen çeşitli yılları vardı. Bu yıllarda Mısır ve Şam bölgelerine göçerlerdi İslam’dan önce de bu göçler devam ediyordu. Kıtlık zamanında ayrıca Irak ve Fars şehirlerine yolculuk yapıp hurma ve arpa satın alırlardı. Ancak Arap olmayan bir devletin egemenliği altında zelil düşmek korkusuyla o bölgelerde yerleşmeyi düşünmezler, kendi ülkelerine geri dönerlerdi. İslam’dan sonra durum tamamen değişmiş, söz konusu memleketleri babaları, amcaları, dayıları fethetmişti. Artık lslam bayrakları oralarda dalgalanıyordu. Ülkenin tüm gelirleri kendilerine aitti. Bu yüzden söz konusu bölgeleri vatan tutmak kendilerine hoş ve sevimli geliyordu.
Bununla birlikte Müslüman Arapların kendi topraklarını bırakıp şehir kenarlarına göç etmeleri özellikle Emeviler zamanında Kahtan ile Adnan veya Muzar ile Kays kabileleri arasında asabiyet duyguları tekrar ortaya çıktıktan sonra çoğunlukla bazı halife ve valilerin özendirmesiyle ve desteği ile oluyordu. Bir halife veya vali iktidara gelince diğer bir asabiyete bağlı diğer bir valinin rekabetinden endişeye kapılıyor, bu nedenle de kendi kabilesinden veya destekçilerinden birtakım cemaatleri getirir, ihtiyaç duyduğunda desteklerini sağlamak için bulunduğu şehrin yakınına yerleştirir, onlara otlaklar verir, maaşlar tahsis ederdi. Emevi hükümdarlarından Hişam bin Abdülmelik'in hilafeti döneminde Mısır valisi olan Velid bin Rüfaa'nın icraatı buna bir örnektir. Hişam, Adnanilerden Kays kabilesine iltifat etmiş, özel alaka göstermişti. Bunlar onun halifeliğini desteklemişler ve yardım etmişlerdi. Söz konusu kabile çeşitli boylar ve klanları içeren büyük bir kabile iken Mısır'da yalnızca küçük bazı hanedanları vardı. Söz konusu boylar Hişam'ın destek ve hakimiyeti için yeterli değildi. Mısır valisi Ubeydullah bin Hicab bu konuda halifeyi uyarmıştı. Mısır'dan Hişam'ın huzuruna çıkmış ve kabilesinden birkaç hane halkını Mısır'a nakletmesi için izin istemişti. Söz konusu kabileden üç bin kişinin Mısır'a yerleştirilmesi ve maaşlarının Mısır hazinesinden ödenmesi konusunda halife tarafından izin verilmiş ise de bunların Fustat da yerleştirilmemeleri tavsiye edilmişti. lbnü'l Hicap söz konusu kabileyi özellikle de Belbis bölgesinde yerleştirmiş, ziraatla meşgul olmalarını emretmişti. Daha sonra bu kabileye mensup birçok insan Mısır'a göç etmiş ve Mısır'daki nüfusları artmıştı.
Süleym ve Hilaloğulları
Bazen bir halife veya bir valinin, kabilesinden birinin şerrinden kurtulmak istemesi o kabilenin şehirlerde iskanına da neden olabiliyordu. Örneğin Fatımi hükümdarlarından Azizbillah Muzar boyundan olan Beni Süleym ve Beni Hilal hakkında da böyle bir amaçla hareket etmişti. Söz konusu iki boy kendisinin hakimiyet devri olan hicri 4. yüzyıla kadar bedevice bir hayat sürdürmüşlerdi. İkamet yerleri Hicaz'ın arkasında, Neci bölgesinin yakınındaydı. Süleymoğulları Necd'in Medine yönünde, Hilaloğulları da Taifin yanında Necd'in Cebel-i Gazvan tarafında ikamet ediyorlardı. Yaz kış yaptıkları göçler sırasında Irak ve Şam bölgelerini dolaşarak köy ve kasabaları yağmalıyor, eşkıyalık yapıyor, asayişi ihlal ediyorlardı. Hatta bazen belli zamanlarda Mekke'de ve ziyaret günlerinde Medine'de bulunan hacılara da saldırıyorlardı. Daha sonra Karmatiler adıyla ortaya çıkan cemaate katılarak onlarla birlikte eşkıyalık yapmaya başlamışlardı. Halifeler artık bu kabilenin şerrinden usanmışlardı. Mısır hilafeti Azizbillah'ın eline geçince Şam bölgesi de Karmatilerin kontrolüne geçmişti. Azizbillah, Şam'ı onların elinden tekrar alarak kendilerini Bahreyn'deki köylerine sürdürdü. Hilaloğulları ve Süleymoğullarından olan taraftarlarının da kötülüklerini ve zararlarını önlemek amacıyla Mısır'a naklettirdi. Nil Nehri'nin doğusunda iskan ettirdi. Fakat bunlar burada da rahat durmadılar, birçok fenalıklar yaptılar. Fatımi halifeleri bu kötülükleri görüyor ancak önlemede çaresiz kalıyorlardı. Bu nedenle kendilerinden kurtulmak için fırsat arıyorlardı. Birkaç yıl sonra Fatımilerin Ifrikiyye valisi isyan ederek, Abbasi devletine iltihakı ve Fatımi halifesinin adını hutbe, tıraz ve bayraklardan çıkarttığı haberi Kahire'ye ulaştı. Bu haber o sırada halife olan Mustansır Billah'a çok ağır geldi. O devrin veziri Hasan bin Ali adı geçen kabilelerin şeyhlerini hediye ve bağışlarla doyurmuş ve gönüllerini hoş tutarak Ifrikiyye vilayetinin idaresini onların eline vermeyi uygun bulmuştu. Çünkü söz konusu vilayet zaten elden çıkmıştı. Bu zorbalar oralara gidip başarılı olursa hem Mısır'dan uzaklaştırılmış hem de vilayet geri alınmış olacaktı. Başarılı olamazlarsa bunların uzaklaştırılması da tek başına bir başarıydı. Halife bu planı uygun bulmuştu. Bunun üzerine vezir bizzat hicri 541 yılında onların yurtlarına giderek Mağrip bölgesine yerleşmelerini tavsiye etti. Kabileler bunu iyi bir fırsat kabul ettiklerinden çok memnun oldular. Hemen Nil Nehri'ni geçtiler Burka'ya varıp ele geçirdiler. Daha sonra diğer Arap kabileleri de ganimet elde etmek düşüncesiyle kendilerine katıldılar. Söz konusu tarihten sonra bu kabilelerin yurdu Ifrikiyye bölgesi oldu. Bütün bölgeyi kendi aralarında pay ettiler.
Endülüs bölgesinin fethinin tamamlanmasından sonra oralara göç eden Araplar da bunlardan farklı değildi. Bölgenin verimliliği ve havasının güzelliği Şam ve diğer bölge Araplarını o bölgeye göç ettirmişti. Adnan ve Kahtan kabilelerine mensup boylarla birlikte ileri gelen birçok Arap soyluları da gecikmeksizin Endülüs'e göç etmişler, anayurtlarını çocuklarına ve torunlarına bırakmışlardı. Her kabile, doğal olarak iklimi anayurtlarına benzer bölgelere yerleşiyorlardı. Emeviler döneminde vuku bulan savaşlar sırasında iki taraftan birine destek olmak gibi amaçlarla birçok kabilenin bir yerden başka bir yere göç etmiş olmasını da gözden uzak tutmamak gerekir.
İslam’da Kölelik ve Mevali
Köle ve mevali müessesesi lslam devlet sistemi ve hukukunda da önemli ve dikkat çekici bir konu olarak karşımıza çıkar. lslam uygarlık tarihi boyunca köle ve mevali asıllı birçok şahıs, siyasi, askeri, bilim, kültür ve edebiyat başta olmak üzere hemen her alanda derin izler bırakmışlardır.
İslam’da Esirlik (İstirkak)
Cahiliye Devri'nde Arap kültüründe de yer alan istirkak, çoğunlukla savaş veya satın alma yoluyla gerçekleşen esirlikle sınırlıydı. İslam’dan sonra özellikle fetihler sırasında esaret çoğunlukla savaşlar nedeniyle oluşuyordu. Fetihler sırasında Müslümanların eline çok sayıda esir düşüyordu. Bir ordu mağlup veya bir şehir ele geçirildiğinde birçok erkek, kadın ve çocuk da esir durumuna düşüyordu. Bunlar ganimet mallarıyla beraber galipler arasında pay ediliyordu. lslami fetihler sonucunda ele geçirilen esirlerin sayısı da bir hayli fazlaydı. Öyle ki bazen yalnız bir savaşta on binlerce esir alınıyordu. Bunlar boyunlarına mühür basılarak hisse hisse pay edilirdi. Bazen bir Arap süvarisine yalnız bir muharebede yüzden fazla esir ve cariye düşüyordu. Bu yüzden bir adamın yanında zamanla binden çok köle toplanıyordu. Valilerin ve diğer idarecilerin doğal olarak daha çok sayıda kölesi bulunuyordu. Köleler özellikle Raşid Halifeler devrinden sonra çoğalmaya başladı.
Savaşlar sonucunda ele geçen esirlerin sayısı çok fazla olduğunda, çoğunlukla ganimetler pay edilmeden önce esirler toptan satılırdı. Her esirin değeri yüz, bin veya daha az veya çok dirhem olmak üzere açık artırmaya çıkarılırdı. Bazen yalnızca bir savaşta ele geçirilen esirlerin satımı bile birkaç ay sürebiliyordu. Esirler ve ganimet malları en çok Endülüs fetihlerinde ele geçirilmişti. Kaynakların verdiği bilgilere göre söz konusu bölgede bir zaferden sonra ele geçen esirler ve ganimet mallarının satışı ancak altı ayda bitirilebilmişti. Abbasi halifelerinden Mu'tasım tarafından hicri 223 yılında fetholunan Amuriye (Amurium) Savaşı'ndan sonra Müslümanların eline çok sayıda esir düşmüştü. Bunları pazarlarda, açık artırmalarda süratle elden çıkarmak için beşer onar gruplar halinde satılığa çıkarmışlardı. Aynı şekilde Endülüs'te hicri 591 yılında vuku bulan, önem açısından ünlü Zülaka Savaşı'ndan geri kalmayan Erak Savaşı'nda Müslümanların eline düşen esir ve ganimetlerin çokluğundan dolayı bir kılıcın fiyatı yarım dirheme kadar düşmüştü.
İslami inanışa göre, savaş yoluyla ele geçirilen şehirler ve içinde bulunan insan, hayvan, bahçe, nehir ve ağaçlar fatihlerin malı sayılır. Hz. Osman zamanında Basra valisi olan Said bin el As'ın "Sevad bölgesi Kureyş'in bostanıdır," ve ünlü Amr bin el As'ın da Mısır'da bulunan valiye "Siz bizim hazinemizsiniz," şeklindeki sözleri iddiamızın kanıtlarındandır. Amr bin el As, Mısır'ı savaşla ele geçirilmiş bir bölge kabul ediyordu. Emeviler de aynı fikirdeydiler. Mısır zorla fethedilmiştir halkı kölemizdir. Onlara ne istersek yapabiliriz, diyorlardı. "
lslam ordusundaki erler ganimet mallarından hisse olarak ele geçirdikleri esirleri besleme sıkıntısı çektiklerinden, onları bir an önce satmaya çalışırlardı. Bu yüzden savaş esirleri yakınları tarafından fidye ile kurtarılıp veya sahiplerince herhangi bir sebepten dolayı azat edilinceye kadar köle olarak kimsenin yanında uzun süreli kalmazdı.
Ancak vali vs yöneticilerin yanında olanlar farklıydı. Bazı valilerin özellikle Ifrikiyye, Türkistan ve Mısır valilerinin bulundukları vilayetlerin haracından bir kısmını esirlerle ödemeleri, Müslümanlar arasında harp esaretinden başka yeni bir esaret kaynağı teşkil ediyordu. Birbirlerine gayrimüslimler ve cizyeye bedel kendi çocuklarından esirler sunuyorlardı. Aslında esir olup savaş sırasında Müslümanların eline ganimet mallarıyla birlikte geçen esirler ise diğerlerinden farklıydı.
lslam dininde savaş esirleriyle ilgili hükümlere gelince, halife veya onun makamında bulunan zat dört tercih yapabiliyordu: esirleri öldürmek, köle olarak kullanmak, bir fidye veya diğer esirlere karşılık esaretten kurtarmak veya fidyesiz olarak bağışlayıp hürriyetlerini geri vermek. Esirler İslam’ı kabul ederler ise artık öldürülmeleri caiz olmazdı. Ancak halife diğer üç şıktan birini seçebilirdi. Uygulamada genellikle zaman ve durumun icabına göre hareket ediliyordu. Harp esiri veya satın alma veya bir başka yolla köleye sahip olan kimse o köleyi kendi hizmetinde bırakmak, satmak veya azat etmek haklarına malikti. Herkim köle azat ederse kölenin hukuki hakları onun olurdu. (Vela) Azat etmek için birçok sebep vardı. İslam’da köle azat etmek için en önemli sebep kölelerin dürüst ve dindar olmaları, dini hükümleri korumaya gayret göstermeleriydi. Bir köle İslamiyet’i kabul ile durumunu düzeltir, dindar bir davranışa bürünür, doğru ve dürüst bir kişilik gösterirse efendisi onu azat ederdi. Hz. Ömer'in oğlu Abdullah bu şekilde bin köle azat ettiği gibi Muhammed bin Süleyman da yetmiş bin köle ve cariye azat etmişti. Bazen bir yeminden dönmek, bir adağı yerine getirmemek, bir sevaba ulaşabilmek, ilahi bir nimetin kadrini takdir etmek ve benzeri amaçlarla köle azat etmek İslami bir gelenekti. Dindar şahsiyetlerden bazıları Allah'ın hüsnü rızasını kazanabilmek üzere köle satın alıp azat ediyorlardı. Ünlü şairlerden Amr bin ebi Rebia yaşlandığı yıllarda şiir yazmaya tövbe etmiş, tövbesinden dönmemek üzere yazacağı her beyit için bir köle azat etmeye yemin etmişti. Birkaç kez yeminini tutamadığından, şiir yazmış ve her beyit için bir köle azat etmek zorunda kalmıştı.
Köleleri cihada teşvik etmek amacıyla azat etmek de bir başka adetti. Emevi hükümdarlarından Hişam bin Abdülmelik'in hanımı Ümmü Hakime ve bizzat halifeye hediye ettiği iki gerdanlık sayesinde Horasan'a vali olan Cüneyt bin Abdurrahman, Türk hakanı ile Şaab bölgesinde yaptığı şiddetli savaş sırasında, "Herhangi bir köle savaşta yararlılık gösterirse o köle hürdür," diye bağırmıştı. Köleler hayret edilecek bir kahramanlıkla savaşmışlar, sonunda düşman kaçmak zorunda kalmıştı. Çok defa da düşmanın yanında bulunan kölelerin azat edilmek vaadi ile yardım ve destekleri sağlanıyordu. Örneğin Hz. Peygamber Taifin kuşatıldığı gün "Herhangi köle düşmanın elinde bulunan hisarı bırakıp yanıma gelirse hürdür," diye ilan etmişti. Müslümanlar fetihler sırasında o ülkede bulunan kölelere -Müslüman olurlarsa- azat edeceklerini vaat ediyorlardı. Kölelerin bir kısmı savaşın sonunda tekrar asıl dinlerine dönmek üzere Müslüman oluyorlardı. Ancak daha sonra bunlar eski dinlerine dönmek isteyince mürted kabul edildiğinden, öldürülmeleri vacip sayılıyordu.
Bununla birlikte İslamiyet köleler için büyük bir nimetti. Hz. Peygamber "Köleleri güçlerinin üstünde şeylerle görevlendirmeyiniz. Siz ne yiyorsanız kölelerinize de o yemekten yediriniz," diyerek köleler hakkında şefkati, merhamet ve güzel muamele etmeyi tavsiye etmiştir. "Sizden bir kimse kölem ve cariyem demesin. Oğlum ve kızım desin," sözleri de peygamberin mübarek sözlerindendir.
Kuran-ı Kerim'de "Allah'a ibadet edin ve O'na hiçbir şeyi ortak koşmayın. Anne- babaya, yakın akrabaya, yetimlere, yoksullara, yakın komşuya, uzak komşuya, yanınızdaki arkadaşa, yolda kalmışa ve sağ ellerinizin malik olduklarına (köle ve cariyeler) güzellikle davranın Çünkü, Allah, her büyüklük taslayıp böbürleneni sevrnez," ayetiyle Allah'a ibadeti emrettikten ve şirke girmeyi yasakladıktan sonra, anne babaya, akrabaya, yetimlere, miskinlere, komşulara, yakın dostlara, yol masraflarını tedarik etmekten aciz yolculara, köle ve cariyelere yumuşaklık ve cömertlikle muamele edilmesini, kibir ve zorbalıktan kaçınılması tavsiye ediliyor. lslam dini köle sınıfına bu şekilde rıfk ve cömertlikle muamele etmeyi tavsiye ederken diğer taraftan kölelere de dürüst ve dindar olmayı tavsiye ediyor. Bilhassa Müslüman Araplar "İslamiyet’te esaret yoktur," lslam, "Müslüman Müslümanı savaş yoluyla esir yapamaz. Hiçbir Arap Müslüman esir olamaz," hadis-i şerifi ile esarete düşmekten kurtarılmıştır. İslam’da köle hukukuna göre, köleler, hürlere yapılan muamelenin yansı ile muamele olunurlardı. Örneğin köle dayak cezasını gerektiren bir suç işlerse ona aynı suçu işleyen hür bir adama verilen şer'i cezanın yarısı verilirdi. Tam aksine köle mükafat verilmeye neden olacak bir eylemde bulunursa mükafat sahibinin olurdu. lslam fetihleri sırasında Müslümanların eline esir düşen köleler Hıristiyan, Yahudi, Mecusi, Sabiilerden müteşekkildi. Bunlar ya akraba veya yakınları tarafından fidye ile esaretten kurtarılır veya Müslümanlar tarafından esir tüccarlarına satılırdı. Veya eve eşya almak, deve veya diğer hayvanları güttürmek, yay yontmak, ok atmak, savaşlar sırasında yerlere düşen okları toplamak, şiir ezberleyip aktarmak, Kur'an veya hadis ezberlemek gibi hizmetlerde kullanılmak amacıyla Müslümanların yanında bırakılırdı. Bir kölenin de kıymeti bildiği sanat ve taşıdığı maharete göre farklı idi. Hiçbir sanat bilmeyen köle yüz dinardan fazla etmezdi. Deve güdebilen bir köle iki yüz dinar ediyordu. Ok, yay yapmak ve ok atmak ustalığını bilen köle ise 400 dinardı. Şiir hafızı ve ravisi ise 600 dinara kadar satılabiliyordu. Emeviler devrinin ortalarında kölelerin değeri böyleydi.
Sadece ziraatle meşgul olan köleler de vardı. Bunlar köylerde otururlar, araziden ayrılamazlardı. Köyde oturan çiftçiye "fellah-ı firar" adı verilirdi. Çiftçinin ziraat yaptığı arazi mukata şeklinde birine verilir veya satılır fetih ve bir başka yolla bir kimsenin uhdesine intikal ederse, arazide bulunan çiftçi de toprakla beraber abdikun (sürekli köle) hükmüne girerdi. Bu tür köleler -sahipleri isteseler bile- satılamaz veya azat edilemezdi. Hayatları boyunca köle kalırlardı. Kendilerinden sonra çocukları da köle olurdu. Arazi kimin ise kime mukataya verilmişse onun köleleri kabul edilirdi.
İslamiyet’te Mevali
Esir düşenler İslamiyet’i kabul ederlerse esaretten kurtulmuş olurlardı. Müslümanlar İslam’ı kabul eden köleleri bu nedenle bir mükafat olarak çoğunlukla azat ederlerdi. Herhangi bir köle azat olunursa ona "mevla" denilirdi. Araplar esir olmadığı için, mevali de Arap olmayan Müslümanlardan oluşuyordu. Sonraki dönemde Emeviler, mevla kelimesini Arap ·olmayan her Müslüman için kullanmaya başladılar. Mevali dediklerinde Mecusi veya zimmi iken Müslüman olan veya önceleri Araplara iltica eden çeşitli milletlerden olan Müslümanları kastederlerdi. Bunlara "hamra" kelimesi ile mevali demek isterlerdi.
İslamiyet devrinde mevali toplumda bir özel sınıf oluşturmuş ve lslam tarihinde önemli bir yer işgal etmiştir. "Bir milletin mevlaları o millettendir" ve "Her kim kendi babasından başkasını iddia veya kendi mevlalarından başkasını seçerse Allah'ın meleklerin ve insanların laneti onun üzerine olsun, " şeklindeki hadislere göre, mevaliyi Arap asabiyeti şeklinde kabul etmek doğru olur. Arap kültüründe bir adamın akrabası mevali ve kendi çocuklarından ibarettir. Bir insan kendi öz oğluna itimat ettiği kadar azatlısına da itimat edebiliyordu. Onu sevdiği için azat etmişti. Azatlı da efendisinin bu davranışını bir minnet ve nimet bilerek kendi asıl nesebini bırakır, efendisinin soyuna geçerdi. Artık ona filancanın mevlası (azatlısı) denilirdi. Ona artık filanın oğlu denilmezdi. Veya azatlı olan efendisinin kabilesine nispet olunurdu. Örneğin, İslam’ın ilk döneminde yaşamış en ünlü şarkıcılardan biri olan lbn Süreyce Beni Nevfel'in mevlası, Muhrize Abdüddar'ın mevlası, Hakemu'l¬ Vadiye Melik bin Abdülmelik'in mevlası, lbn Ubbad Beni Mahzum'un mevlasıydı. Bu yüzden bir azatlının kendisini azat eden efendisine bağlılığı, özellikle de efendilerinin evlerinde yaşayan azatlılarla bağı çok kuvvetliydi. Bununla birlikte çoğunlukla mevali efendilerinin evleri dışında birer işle meşgul olurlardı. Ancak savaş çıktığında efendilerinin bayrağı altında toplanırlardı.
Mevalinin lslam medeniyetine yaptıkları katkı çok büyüktür. Çünkü Kur'an hafızlarıyla tefsir, lügat, şiir ve diğer dallardaki alimlerin ve sahabeden sonraki nesil olan tabiinin çoğu mevalidendir. Onlar bu ilimlerle uğraşırken Araplar da devlet idaresi ve siyasetiyle uğraşıyorlardı. İslamiyet’in başlangıcında Arapların hizmetinde bulunan mevalinin büyük bölümü lran ve diğer memleketlerden ele geçirilen ganimetler arasındaki çocuklardan oluşuyorken; Müslümanların elinde terbiye görmüş, kendileri veya çocukları iktidarı ele geçirmişlerdi. Sahabenin önde gelenlerinden, aynı zamanda ünlü komutan ve gazilerden Halid bin Velid Küfe batı bölgesinde bulunan Ambar yakınındaki Aynüttemr adlı eski kasabayı ele geçirdiğinde, söz konusu kasabanın kilisesinde kırk kadar çocuk İncil'i ezberlemeye çalışıyorlardı. Halid bu çocukları ganimet alarak Medine'deki Halife Hz. Ebubekir'e gönderdi. Hz. Ebubekir bu çocukları savaşlarda büyük yarar sağlayanlara ganimet olarak dağıttı. İslamiyet’i kabul ettikten sonra sahipleri tarafından azat olunan bu kırk mevlanın evlatları arasında önemli şahsiyetler yetişti. Mağrip ve Endülüs bölgesinin fatihi meşhur komutan Musa bin Nusayr bunlardan biriydi. Aynı şekilde rüyaları yorumlamada usta olan Basralı Muhammed bin Sirin de bir başka örnektir. Hz. Osman'ın azatlısı Harman, peygamberin hayatını (siret-i nebeviye) en önce derleyip yazan, lslam tarihçilerinden Muhammed bin lshak da bu çocukların neslinden gelmişti. Onun büyükbabası Yesar da bu kırk çocuktan biriydi. Asılları lslam fetihleri sırasında veya daha sonraki dönemde Müslümanlar tarafından esir edilenlerin neslinden gelen ünlü mevalileri de bunlarla kıyaslayabiliriz. Örneğin tabiinin önde gelenlerinden olup Abdülmelik bin Mervan'ın zamanında Horasan valiliğinde bulunan Mühelleb'in babası Ebu Safra, Umman'da bulunan Deha¬ da, Hz. Ebubekir'in zamanında mürtedlerle yapılan savaşlar sırasında esir alınan çoluk çocuktan biriydi. Büyük alimlerden ve şiir ravilerinden olan Hammad'ın babası sahabeden Mükennef bin Zeyd tarafından ele geçirilen çocuk esirlerden biri olup, Deylemliydi. Medine'de ilk kez ut çalan büyük lslam şarkıcılarından Saib Fars bölgesinden ele geçirilen harp esirlerinden biriydi. Ünlü şairlerden Mervan ibn Ehi Hafsa'nın babası da lstahır esirlerinden olup Yahudi'ydi. Ünlü lügatçilerden Hirevi, çölde yetişmiş bedevi bir arabın payına düşen bir esirdi. Nahiv biliminin öncülerinden olan İbn Arabi'nin babası da bir köleydi. Arap şairlerinin büyüklerinden Ebu Dülame, Küfeli siyahi bir adamdı. Esedoğulları kabilesinden bir adamın kölesiyken azat edilmişti. Tabiinin büyüklerinden Hasan Basri'nin babası da Hz. Ebubekir'in zamanında İranlılarla yapılan savaşlar sırasında Müslümanların eline geçen ganimetler arasında bulunan Hıristiyan bir köleydi.
Bazen mevlalar, asil bir hanedan veya soydan olduğu gibi, esaretle köle olmuş, fidye vermeye güç yetirememiş veya fırsat bulamamış kimselerden de olurdu. Abbasi halifesi Mansur'un bazı azatlıları Merazibe adı ile bilinen İranlı bey ve reislerin çocuklarındandılar. Aynı şekilde kendisinden birçok hadis rivayet olunan Ebu Ali bin Müzeyme ile Muttalip bin Ziyad'ın büyükbabası Ebu Züheyr'in dedeleri de Medain Savaşı'nda esir edilip, Saad bin Ehi Vakkas tarafından sahabeden Semure bin Cünade'ye hediye ve oğul Cabir tarafından azat olunan lran şehzadelerindendiler. Muhacirlerin önde gelenlerinden Ebu Musa el Eşari Fars bölgesinde ele geçirilen ganimetleri arasında "dehakin" adı ile bilinen köy muhtarlarının oğullarından altmış çocuk seçerek bunların bazılarını İslamlara dağıtmıştı. Bu çocuk esirler arasından akrabaları tarafından fidye karşılığında kurtarılanlar bunların dışındadır.
Halifeler kendi azatlılarına öz çocukları kadar güvendikleri için hemen tüm işlerini gönül rahatlığı ile onlara emanet ederlerdi. Raşid Halifelerin özel kalem ve sekreteryasının çoğu, İranlı, Deylemli, Habeşli veya Rum asıllı olmalarının yanında, hemen hepsi azatlılardan müteşekkildi. Hz. Ebubekir'in azatlılarından birisi de meşhur Hz. Bilal bin Rebah'tı. Mekkeli bir adamın Habeşli bir kölesiydi. İslam’a girdiği için efendisi tarafından akıl almaz işkencelere maruz bırakılmış, yine de inancından en küçük bir taviz vermemişti. Hz. Ebubekir onu beş ukiyye gümüş karşılığında satın alarak azat etmişti. Bilal, Medine'de ilk ezan okuyan zattır ve Müslümanlar arasında çok özel ve büyük bir makamı vardır. Hz. Ebubekir'in diğer azatlıları olan Amir bin Fuheyre, Ebu Nafi, Mime bin ehi Osman da böyleydi. Hz. Ömer, Hz. Osman, Hz. Ali ile diğer büyük sahabilerin azatlıları da bunlardan farklı değildi. Hemen hepsi efendileri uğruna canlarını feda etmeye hazırdılar. Çünkü onlara karşı derin bir minnet hissiyle doluydular. lslam tarihinde buna ilişkin birçok misal vardır. Örneğin, Emin ile Me'mun arasında savaş çıktığında Ahvaz valiliğinde bulunan Muhammed bin Yezid, Emin'in tarafını desteklemiş ve Ahvaz şehrini Me'mun'un kumandanı olan Tahir bin Hüseyin'in işgalinden kurtarıp, Emin'e sadık ve taraftar bırakmak istememişti. Fakat henüz istihkam tamamlanmadan Tahir'in ordusu aniden üzerine hücum etmiş, kendisini sıkıştırmıştı. Bunun üzerine Muhammed bin Yezid azatlılarını toplayarak "Fikriniz nedir? Emrim altında bulunan askerin her biri bir tarafa kaçtı. Onlardan hiçbir haber yoktur. Allah'ın mukadderatı ne ise yerini buluncaya kadar kendim bizzat muharebe meydanına atılıp savaşmaya karar verdim. Kim yanımdan ayrılmak isterse gidebilir. Ölmenizdense hayatta kalmanızı arzu ederim," dedi. Azatlılar "Bizi esaretten azat edip kadrimizi yücelttikten, yokluk çekerken refah ve bolluğa kavuşturduktan sonra seni bu halde bırakıp gidersek insafsızlık ve nankörlük etmiş oluruz. Senden sonraki dünyaya, hayata lanet olsun" diyerek kaçmamak için atlarının ayaklarını kestikten sonra savaş meydanına atıldılar. Hepsi de ölünceye kadar efendilerinin çevresinde savaştılar. Bununla birlikte mevali bu derece önemli ve büyük bir mevki işgal etmiş iken yine de Araplardan aşağı sayılıyorlardı. İslam’ın ilk yıllarında, ilim ve diyanetle beraber itimat ve güven gerektiren devlet makam ve mansıplarının birçokları tevcih olunup kendilerine büyük maaşlar tahsis olunursa da örneğin kadılık gibi şan ve şerefi, soy sop üstünlüğü gerektiren yüksek makamlar onlara tevcih edilmezdi. Bu gibi makam ve mansıplar mevalinin dereceleri üstünde kabul olunurdu. Hz. Ömer, ulema ve fukahanın büyüklerinden Mekhül'ü kadı olarak atamak istemişti. Mekhul, "Hz. Peygamber şeref ve nüfuz sahibi olanlardan başka kimse kadılık yapmasın," buyurmuştur, ben ise azatlı bir adamım diyerek kadılık görevini kabul etmemişti.
CORCİ ZEYDAN İslam Uygarlıkları Tarihi CİLT2
Tarihu't-temeddünni'l-lslami
NOTLARLA GÜNÜMÜZ TÜRKÇESİNE ÇEVİREN Nejdet Gök
