I -- İDARİ DURUM
A - IKTA NİZAMI
Memluk devleti kelimenin tam manasıyla ıkta esasına dayanan bir devletti. Mısır arazisi yirmi dört parçaya ayrılmıştı. Bunun dört parçası Memlük sultanına tahsis edilmişti. On parçası, sayıları yirmi dört tane olan Yüzler Emiri (Binler Komutanı) 'ne ve geri kalan on parçası da diğer ümera ve askerlere ayrılmıştı. Sultan ve ümeranın büyükleri, en kıymetli parçalara sahip olurken; küçük emirler ve memlükler, geliri daha az olanlarına tasarruf ediyorlardı.
Ikta tamamen şahısla kaim olup, bunun mülkiyet hukuku ve veraset sistemiyle bir alakası yoktu. Ikta sahibinin ölümü veya şartlara uymaması halinde sultan onun ıktaını elinden alıyordu. Yeni bir sultanın cülusu, ıkta dağıtılmasına bir vesile teşkil ederdi. Sultan kendi adamlarına geniş ve zengin ıktalar verirken, hasımlarınınkini azaltırdı. Ayrıca Memluk sultanları, asker teftişi esnasında da ıkta dağıtırlardı. Saltanat müddetinin uzunluk veya kısalığına göre bir veya birkaç kere askeri teftiş eden sultan, askeri hizmetlere elverişli olanları seçer ve bu hizmetten kalanların ıktalarını alarak onlara dağıtırdı. Fetih veya arazi ıslahı ile yeni toprak kazanılması durumunda bu topraklar da ıkta olarak dağıtılırdı.
Memlükler devrinde Mısır arazisi, birkaç kere tahrir edilmiş; toprak, verimlilik ve kıymetine göre sınıflandırılmıştı. Bu tahrir işini Memlukler devrinde er-Ravk denilirdi. Bunların en meşhuru Melik el-Mansur Hüsameddin Laçin'in (1296-1299) yaptırdığı er-Rav ku'l-Hüsami ve en-Nasır Muhammed b. Kalavun'un yaptırdığı er-Rav ku'n-Nasıri'für. er-Ravku'l-Hüsami 1297 yılında yapılmış ve elli sekiz günde tamamlanmıştı. Fakat ümera ve askerler hisselerinin azalması sebebiyle bu tahrirden memnun olmamışlardı. Bu sebepten en-Nasır Muhammed b .Kalavun, 1315 yılında yetmişbeş günde tamamlanan yeni bir tahrir yaptırmıştır . Bu ikinci tahrir neticesinde ümera ve askerlerin payı artırılmış ve Laçin'in tahririnde bunların payı onbir hisse iken ondört hisseye çıkarılmıştır.
Tahrirlerden sonra sultan ıktaları bizzat dağıtırdı. Kendisine bir memluk takdim edildiğinde sultan ona adı, aslı, Mısır'a gelişi, kendisini tüccardan satın alan efendisinin adı ve terbiyesine dair sorular sorar ve aldığı cevaplar hoşuna giderse ona bir ıkta vermeyi kararlaştırırdı. Nazırü'l-Ceyş'in yazdığı el-Misal adı verilen ve ıkta sahibinin adı ve hissesi yazılı olan yazıyı sultan imzaladıktan sonra Hacib'e verirdi. Memluk, sultanın önünde yer öper ve misal ele korunmak üzere Divanü'l-Ceyş'e gönderilirdi . Sultan ümeranın ve Ecnadü'l-Halka'nın misallerini bizzat imzalardı. Ümera askerlerine gelince, onların misalleri, ait oldukları ümera adına çıkardı. Bunlarda ıktaın üçte birinin ümeraya ve üçte ikisinin de onun askerlerine ait olduğu belirtilirdi. Yaşlı emir ve memluklere ıkta yerine, belli bir maaş tahsis edilirdi.
Ikta sistemi, Memluk tarihi boyunca çeşitli değişikliklere uğramış ve devletin sonlarına doğru, devlet teşkilatındaki umumi bozukluğa paralel olarak, bu nizam da bozulmuştur. Ümera ve askerler ıktalarını satmak veya başka birisine devretmek gibi yollara başvurmuşlar ve böylece pek çok katip, din adamı, sanatkar ve esnaf ıktalara tasarruf etmeye başlamışlardır. Memlükler devrinde ordu ile ıkta nizamı arasında bünyevi bir bağ olduğu için bu nizamın bozulması ordunun da zayıflamasına ve nihai olarak devletin çökmesine sebep olmuştur.
B -- SULTAN
Ikta nizamında Memluk Sultanı piramidin tepesinde bulunuyordu. Sultan aynı zamanda idarenin başı ve en yüksek otorite sahibiydi. Bu vasıflarıyla Memluk sultanları Sultanü'l-İslam ve'l-Müslimin, Kasimu Erniri'l-Mü'min'in gibi çeşitli lakaplar kullanmışlardır. Bunlardan birincisi, Memluk sultanlarının müslümanlığına ve hakimiyetlerinin şeriliğine delalet ederken ikincisi de Memlük sultanları ile Kahire Abbasi halifeleri arasındaki şekli alakaya ışık tutmaktadır. Bu ikincisine göre sultan ve halife, birisi siyasi ve askeri konularda, diğeri de dini konuda olmak üzere, müslümanların idaresinde ortak olmaktadırlar. Fakat bütün Memlük sultanlarının sadece bu ünvanları kullandıkları zannedilmemelidir. Onlar birbirinden farklı muhtelif ünvanlar kullanmışlardır.
Görüldüğü gibi Memlükler devrinde sultanlar, sultan olmadan önce birer emir idiler. Onların şahsiyeti, dirayeti, memluklerinin çokluğu vb hususiyetleri akranlarına üstünlük sağlamalarına ve bu makama gelmelerine yardım ediyordu. Bir emir sultan olunca, uygun gördüğü memluklere emirlik rütbesi veriyor ve muayyen usullere göre ıktalar tahsis ediyor ve önemli görevleri de dilediklerine dağıtıyordu· Fakat bütün bu icraatları mutlak bir otoriteye sahip olan sultanın, başkalarının fikir ve reylerine ehemmiyet vermediği manasına alınmamalıdır. Sultan, yetkilerini kullanırken ümeranın ileri gelenleriyle ve devlet ricaliyle istişare ederdi. Sultan'ın başkanlık ettiği bu danışma meclisinde atabekü'l-asker, halife, vezir, dört mezhebin başkadıları ve hepsi yirmidört adet olan birinci sınıf emirler bulunurdu. Çeşitli sebeplerle sultanın başkanlık edemediği durumlarda, bu meclise onun vasisi veya naibü's-saltana başkanlık ederdi. Sultanın görüşüne karşı çıkılarak otoritesinin sarsılabileceği endişesiyle adet üzere sultan konuşmaz, onun adına başka birisi konuşurdu. Bu meclis savaşa ve barışa karar vermek, başta naiplikler olmak üzere, büyük görevleri tevcih etmek gibi konuları müzakere ederdi. Fakat sultan bu meclisi toplamak ve görüşünü almak mecburiyetinde değildi. Nihal olarak bütün salahiyet ona aitti.
Sultan ailesi, saray görevlileri ve hizmetçileriyle Kal'atu'l-Cebel'de otururdu. Burası Memlukler devrinde sadece sultanın makamı ve idare merkezi olmayıp, sultanın memluklerinin kışlalarının bulunduğu; ümeranın evlerinin, aile efradının memluklerinin ve divanların bulunduğu; Divanü'l-İnşa (İnşa Divanı), Divanü'l-Ceyş (Ordu Divanı), Beytu'l-Mal (Devlet Hazinesi) ve Hızanetü'l-Has (Sultan'ın Hususi Hazinesi) 'i ihtiva eden Darü'l-Vezaret (Vezirlik Binası) 'in bulunduğu küçük bir şehir gibiydi. Bu sebeple Memluk sultanları Kal'a'ya büyük ehemmiyet vermişler ve orada, görenleri hayran bırakacak pek çok binalar yaptırmışlardır. Kal'a'nın korunması ve hizmetlerinin görülmesi vazifesi Divanu'd-Devleti'ş-Şerife denilen bir divana verilmişti. Bu divanın nazırı (başkanı) sultanların saraylarının tamir ve bakımı, yiyecek-içeceği, dağıtacağı sadakalar ve sultana ait evlerin ihtiyacı olan her şeyin tedariki ile görevliydi. Sultan'a ait evler müteaddit olup, her birinin başında, pek çok yardımcıları olan birer Yüzler Emiri bulunur ve idare ederdi. Bu evler: Sultan'ın ihtiyacı olan muhtelif içkileri ve ilaçları bulunduran Şarabhane; yıkanmak, abdest almak, el-yüz yıkamak için lüzumlu olan ibrik, tas ve muhtelif kap-kacağın bulundurulduğu Taşthane; muhtelif yatak, sergi, çadır, ve tahtların bulundurulduğu Firaşhane; bütün silahların; kılıç, ok, yay, kargı ve zırhların bulundurulduğu Silahhane; eyer ve yular gibi at koşum takımlarının bulunduğu Rikabhane; davul, boru ve sair mehter takımlarının bulunduğu Tablhane; sultanın yemek ve sofrası ile ilgili bütün ihtiyaçlarının bulunduğu ve Matbah-ı Amire'nin ihtiyaçlarının temin edildiği Ravaichane idi.
C - İDARİ NİZAM
Memluk devletinde idari nizam, dikkat ve sağlamlık bakımından oldukça mükemmeldi. Kahire'de bir· merkezi idare vardı ve bu idarenin dayanağı divanlar ve büyük görevlilerdi. Aynı şekilde naiplerin ve valilerin başında bulunduğu, çeşitli bölgelere mahsus mahalli idareler de vardı. Bu büyük idare mekanizmasının başında Memluk sultanı bulunuyordu.Sağlam bir posta teşkilatı vasıtasıyla ülkenin dört bir tarafından ona haberler gelir ve bu teşkilatla her tarafa emirlerini gönderirdi.
Sultana idarede yardımcı olan büyük görevlilerin başında Naibü's-Saltana gelirdi. Adından da anlaşılacağı üzere bu görevli, sultanın vekili mesabesinde olup, devlet işlerinde onun sağ kolu idi. Naibü's-Saltana, büyük görevlilerin tayini, ıktaların dağıtılması ve idari kararların çıkarılmasında sultan ile birlikte çalışırdı. Bu yüzden kendisine Kafilü'l-Memaliki'ş-Şerifeti'l-İslamiyyeti'l-Emayi'l-Amiri lakabı verilmişti. Çünkü o, pek çok devlet işini tekeffül ediyordu. Memlukler devrinde saltanat naipliği iki kısım idi .Birincisi en-Naibü'l-Ktlfil veya Naibü'l-Razre denilen ve sultanın Mısır'da bulunduğu ve Kahire'de ikamet ettiği sırada naiplik yapan naip ve diğeri ise Naibü'l-Gaybe denilen ve birincisine göre daha az ehemmiyetli olup, sultanın hacc, harp ve diğer sebeplerle hükümet merkezinde bulunmadığı sıralarda naiplik yapan naip idi.
Suriye naipliklerindeki saltanat naiplerine gelince, bunlar: Dımaşk, Halep, Tarabulus, Hama, Safed ve Kerek naiplikleriydi. Bu naiplerden her birisi idari birliklerinde sultana niyabet eder ve idarede sultanın temsilcisi itibar olunurdu. Kesin olarak kendilerinin yetkileri dahilinde olmayan meselelerde sultana veya naibine müracaat ederlerdi. Suriye'deki naipler, naiplik bölgelerini iç ve dış tehlikelere karşı korumakla sorumlu oldukları için, sultanlar bunları şecaatleriyle ve idarecilikleriyle tanınmış ümeranın büyüklerinden seçerlerdi.
Naibü's-Saltana'dan sonra Atabeg gelirdi. Bu kişi Memluk ordusunun başkomutanıydı .Selçuklular zamanında veliahdı terbiye eden, yetiştiren hatta. vasisi olan kimse için kullanılan bu tabir zamanla, ümeranın büyüklerine verilen bir şeref ünvanı haline gelmiş ve Memlukler devrinde de sadece başkomutana verilmiştir. Atabeg, ordu komutanı ve ümera arasındaki en kuvvetli vurucu güce sahip olan kişi olarak devlet idaresinde büyük bir nüfuz ve söz hakkına sahipti. Atabeglerin nüfuz ve kuvvetlerine delil olarak, onlardan bir çoğunun sultan olduklarını hatırlatmak yeter. Küçük veya dirayetsiz sultanlar atabeglerin elinde birer oyuncak oluyorlar ve atabegler istedikleri gibi hüküm sürüyorlardı.
Devlet idaresinde ehemmiyet derecesine göre atabegten sonra gelen görevli vezir idi. Fakat vezirin Memluk devletindeki nüfuzu, onların Bağdat Abbasi halifeleri veya Mısır Fatımileri devrindeki nüfuzundan daha zayıftı .Çünkü Memluk devletindeki saltanat naipleri ikinci adam olarak eski devirlerdeki vezirlerin yerini aldığından onlara fazla bir nüfuz sahası bırakmamıştı. Vezirin görevi, sultanın veya naibinin talimatını yerine getirmek ve devletin mali işlerini bununla görevli nazır ile müştereken idare etmekti. Bazı hallerde Memluk sultanları, bir anda iki vezir tayin ediyorlardı. Bunlardan birisi ilmiye sınıfından olup buna Vezirü's-Sohbe, ikincisi de askeriyeden olup ona da sadece el-Vezir deniliyordu. Vezaretin öneminin zamanla azaldığının en güzel örneklerinden birisi de bu görevin bazan kaldırılmasına rağmen, idarede herhangi bir boşluk vuku bulmaksızın işlerin uzun müddet yolunda gitmesidir.
Bunlardan başka Memluk devletinin idaresinde mühim görevler ifa eden başka büyük görevliler de vardı. Bunların başında bugünkü idari nizamda valinin görevini yapan ve daima ümeradan seçilen valiler geliyordu. Bu valilerin en mühimi Kahire valisi idi. Onun görevi başkenti ve halkı hırsızlara, fesatçılara ve fitne çıkaracak unsurlara karşı korumaktı. Bir yangın vukuunda vali itfaiyenin başında hemen oraya koşar, hırsızlık vukuunda hemen peşlerine düşer, sarhoşların çoğaldığı durumlarda içki yapanları basarak cezalandırır, uyuşturucu kullanma yaygınlaşırsa onların ekildiği tarlaları bozar, gündüzleri çarşı-pazarı dolaşarak halkın aldatılmasına engel olur, geceleri sarhoşları, hırsızları ve başıboş dolaşanları yakalayarak onları muhakeme ederdi. Bunun yanında şehrin kapılarının kontrolü, akşam kapanıp sabahleyin açılması da valinin görevleri arasındaydı. Görevinin ehemmiyeti ve sorumluluğunun ağırlığı sebebiyle vali ancak sultanın izni ile şehir dışında geceleyebilirdi. Kahire valisine Fustat, el Karafa ve Kale valileri yardım ederdi.
Suriye'deki her şehire bir naip tayin edilirken, Mısır'da sadece bir şehire naip tayin ediliyordu. Bu şehir de 1365 yılından itibaren ehemmiyeti gittikçe artan ve Mısır'ın Akdeniz'deki en önemli limanı olup, bir hayli yabancı barındıran ve bu sebeplerle idari bakımdan hususi bir ehemmiyet arzeden İskenderiye şehri idi. Bu sebeple İskenderiye naibi yüksek bir mevkie sahipti. Hatta iskenderiye naibleri bazan Naibü's -Saltana'ya denk bir mevkie yükselmişlerdi. İskenderiye şehri bir vali tarafından idare edilirken 1365 yılında ·naiplik haline getirilerek idaresi bir naibe havale edilmiştir. İskenderiye şehrinin bu yılda Kıbrıs hakimi tarafından büyük bir hücuma maruz kalmasının yanında ticari bakımdan da mühim bir şehir olması bu idari değişikliğe sebep olmuş olabilir.
Kahire ve İskenderiye dışında el-Vechü'l-Bahri ve el-Vechü'l-Kıbeli denilen ve kabaca Delta bölgesi ve Güney Mısır diye adlandırabileceğimiz iki bölgedeki muhtelif şehirlerde de valiler bulunuyordu. Delta bölgesi on valiliğe ayrılmıştı. Bunlardan sadece el-Buhayra'da vali değil bir naip bulunuyordu. Bunun sebebi de muhtemelen buradaki Arapların zaman zaman isyan ve karışıklıklar çıkarmasıydı. Güney Mısır'da ise sekiz valilik vardı. Gerek Delta bölgesinde (el -Vechü'l-Bahri) ve gerekse Güney Mısır'da (el-Vechü'l-Kıbeli) sadece Çerkez Memlukleri devrinde birer naip bulunuyordu. Bahri Memlukler devrinde ise her iki bölgede Kaşif adı verilen birer görevli bulunuyordu ki bunlar günümüzde bölge valileri gibi büyük bir nüfuza sahiptiler.
Memluk devletinde idari kadroda hizmet gören görevliler iki kısma ayrılmıştı: Erbabü's-Süyfü (askerler) ve Erbabü'l-Kalem (ulema veya siviller) .Birinci gurup yalnızca memluklerden müteşekkil iken ikinci gurup ulemadan ve okuma-yazma ile meşgul olan Mısırlılardan seçiliyordu. Büyük-küçük bütün görevliler Memluk tarihi boyunca istikrar içinde olamamışlardır. Onlar da umumi hadiselere tabi olarak azı, hapis veya idam gibi çeşitli durumlarla karşı karşıya idiler. Bir görevli azledildikten sonra kontrol altında tutuluyor ve hatta bazan Mekke, Kudüs ve Kus gibi uzak şehirlerde ikamete mecbur ediliyordu.
D DİVANLAR
Memlük Devleti'nin bu geniş idari mekanizması çeşitli devlet işlerini büyük divanlar marifetiyle yürütüyordu. Bu divanların en mühimleri Divanü'l-Ceyş, Divanü'l-İnşa, Divanü'l-Ahbans, Divanü'n-Nazar ve Divanü'l-Htls idi.
Divanü'l ceyş:
Devletin en mühim divanı idi. Memluk devletinin askeri karakteri ağır basan bir devlet olduğunu ve devamını bu düşünceye dayandırdığını hatırlayacak olursak Divanü'l-Ceyş'in ehemmiyetini daha iyi anlarız. Divanü'l-Ceyş'in görevini anlatabilmek için Memluk ordusunun yapısından kısaca bahsetmemiz gerekir. Memluk ordusu üç ana guruptan oluşuyordu: el-Memalikü's-Sultaniyye, Ecnadü'l-Halka ve Memal'ikü'l-Ümera. ;
el-Memlukü's-Sultaniyye, işbaşındaki sultanın memlukleri olup bunlar sayı, güç, birbirine bağlılık, ıktalarının genişlik ve zenginliği bakımlarından en büyük gurup idiler. Emirler bunlardan olur ve üst üste terfi ettirilirlerdi. Ecnadü'l-Halka, daha önceki sultanlar ve ümeranın askerleri olup devletin daimi ordusu mesabesindeydiler. Memalikü'l-Ümera ise rütbesine ve ıktaının durumuna göre ümeranın bizzat satın alıp yetiştirdiği memluklerden müteşekkil askerlerdi .
Divanü'l-Ceyş, Memluk ordusunu oluşturan bu üç gurup askerin işlerini yürütür ve bütün ümera ve askerlerin hususi evrakını muhafaza ederdi. Ümeranın askerleri önceleri Divanü'l-Ceyş'e kaydedilirken, XV. yüzyıl başlarında bu nizam değişmiş ve her bir emir hususi bir divan kurmuş ve askerlerinin isimleri oraya kaydedilip bunun bir sureti de Divanü'l -Ceyş'e gönderilmeye başlanmıştır. Hiçbir emir, kendi askerinden bir tanesi ölüm veya başka bir sebeple hizmetten çıkarılma gibi bir durum olmadıkça yeni bir memlukü hizmetine alamazdı.
Divanü'l-Ceyş'in en mühim görevlerinden birisi de ıktalarla ilgili meselelerdi. Burada, sultan tarafından verilen her ıktaın hususi bir sicili bulunurdu. Ikta sahibinin adı, ıktanın genişliği ve nev'i burada yazılırdı. Bu divanın başkanına Nazırü'l-Ceyş adı verilirdi. Devletin en mühim görevi olan bu görevinde bazı büyük görevliler de ona yardım ederdi. Bunlardan birisi Sahibu Divani'l-Ceyş olup işlerin yürütülmesinde Nazır'a niyabet ederdi .Bir diğeri Müstevfiyü'l-Ceyş olup o da askerlere verilecek parayı belirler ve onları ıktalara bakan görevlinin (Müstevfiyü'l-Iktaat) yardımıyla hususi defterlere kaydederdi .Diğer bir yardımcısı da Müstevfiyü'r-Rızk olup onun görevi de askerlerin aylıklarının ve ayni olarak verilen rızıklarının idaresiydi .Bütün bu görevlilerin emin ve işbilir kişiler olması şarttı .
Divanü'l - İnşa:
Bu divanın görevi devletle ilgili resmi yazışmaların idaresiydi. Muhtelif devletlerden sultana gelen mektupların cevaplarının hazırlanarak gönderilmesi, sultanın muhtelif hükümdarlara ve ümeraya gönderdiği mektupların hazırlanması vb. Bu divanın başındaki kişiye Nazırü'l-İnşai'ş-Şerif ünvanı verilirdi. Sultanın ve devletin esrarına muttali olan güvenilir kişi olması hasebiyle görevinin tehlikesi ve ehemmiyetiyle mütenasip ·olarak başka ünvanlar da verilirdi. Sultanlar vezirlerinin, ümeranın, kendisine en yakın kişilerin ve hatta evlatlarının muttali olmadığı şeyleri onlara söyledikleri için bu divanın başındaki kişiler her takımdan güvenilir, ağzı sıkı, ifadesi düzgün ve sağlam, asil ve vakfü kişilerden seçilirdi.
İnşa Divanı'nın başındaki kişinin görevi zamanla genişlemiş ve memleket dahilinde cereyan eden hadiselerle ilgili haberleri geliş sırasına göre sultana iletmek, görevi dolayısıyla valiler, hakimler ve ümeranın görevlerine tayini esnasında ettikleri bağlılık yeminin metnini hazırlamak ve bu nev'i görevlere tayin edilen kişilerle ilgili görevlendirme yazılarını yazmak da onun vazifeleri arasına girmiştir. Her makama başka türlü hitap ediliyor ve her bir görevli için de onun derecesi ve rütbesine göre farklı üslupta yazı yazılıyor ve bütün bunlar çok ince protokol bilgisini gerektiriyordu. Sultan adına İnşa Divanı'ndan çıkarılan yazılar, yazıldıkları kağıdın ebadına, yazının cinsine ve gönderilen kişinin durumuna göre çeşitli isimlerle anılıyordu. Bütün bunların kaideleri en ince teferruatına göre tespit edilmişti.
Bir tek kişinin böyle ihtisas ve dikkat isteyen ağır bir görevi tek başına yürütmesi mümkün olmadığından bu divanın başında bulunan kişinin yardımcıları da vardı. Bunların başında Naibu Katibi'sSır denilen ve başkanın çeşitli sebeplerle divanda bulunmadığı sırada ona niyabet eden kişi geliyordu. Bundan sonra Küttabü'd-Desti'ş-Şerif denilen ve kendilerine Muvakki adı verilen İnşa Divanı Katibleri gelirdi. Bunlar başkanları ile birlikte Darü'l-Adl'de sultanın meclisinde otururlar ve sultana sunulacak dilekçeleri ve şikayetleri kaydederlerdi.
İnşa Divanı'nın görevleri Küttabü'd-Dest denilen katiblere dağıtılmıştı. Bunlardan bir kısmı İslam hükümdarlarına gönderilecek mektupları kaleme alırlardı. Bunların lakapları çok iyi bilmesi lazımdı. Bir kısmı Avrupa hükümdarlarına gönderilecek mektupları kaleme alır ve onlardan gelen mektupları tercüme ederdi. Bunların yabancı dilleri çok iyi bilmesi gerekiyordu. Bir kısım katipler hüsn-ü hat üstadı idiler. Katibü's-Sır da denilen bu İnşa Divanı başkanına, Devadar denilen görevli de bağlı idi. Bu kişi sultandan gelengiden yazıların tebliği ile görevliydi. Bu görevin sahibi Divanü'l-İnşa'dan çıkan ve buraya gelen her türlü yazışmaya muttali olurdu. Çünkü o sultanın mührü ile bunları mühürler ve hususi sicillere kaydederdi. Bu sebepten onun görevi Memlukler devrindeki mühim görevlerdendi ve daimi olarak da ümeranın büyüklerinden seçilirdi.
Memlükler devrinde İnşa Divanı ile bağlı ve mühim bir idare daha vardı. Bu da İdaretü'l-Berid (Posta İdaresi) denilen ve devletin bir ucunu diğerine bağlayan bir görevdi. Posta iki nev'i idi: Kara postası hayvanlar vasıtasıyla olup Kal'atu'l-Cebel'den çeşitli cihetlere giden yollar vasıtası ile yapılırdı. Bu yollar boyunca postacılara ve hayvanlarına lazım olan her türlü yiyecek-içecek, barınak vb. ihtiyaçlarını temin eden menziller vardı. Postacıların görevi fevkalade mühimdi. Onlar bazan şifahi emirler de götürürlerdi. Dolayısıyla bunların konuşma ve kendisine verilen emirleri harfiyyen ve doğru olarak aktarmada mahir olmaları gerekirdi.
Havadan yapılan haberleşmeye gelince: Bu usulü Memluk devletinde ilk defa tatbik eden ez-Zahir Baybars'tır. Baybars bu haberleşme sistemi için burçları ana merkez görevini ifa eden Kal'atu'l-Cebel'i kullanmıştı.· Bu iş için posta güvercinleri kullanıldığından onların taşıdıkları mektupların kağıdı çok ince hususi bir kağıt idi. Keza bu mektupların ifadesi de kısa ve özlü olurdu. Mektuplar güvercinlerin kanadının altına hususi bir şekilde yerleştirilirdi. Çok önemli mektuplar ise güvercinin yolunu şaşırması veya herhangi bir sebeple istenilen yere ulaşamaması tehlikesine karşı iki nüsha yazılır ve ayrı güvercinlerle gönderilirdi. Posta güvercinlerinin getirdiği mektuplar acil ve fevkalade mühim olduğu için gelir gelmez anında sultana arzedilirdi. Kuşların uçuş menzili içerisinde durak vazifesini gören güvercin kuleleri inşa edilmiş olup, buralarda işi güvercin yetiştirmek olan görevliler bulunur, onlar bir güvercinin getirdiği mektubu alarak diğer bir güvercin ile bir ileri menzile gönderirlerdi. Mektubu getiren güvercin de orada dinlendikten sonra üssüne dönerdi.
Memluk devletindeki üçüncü idari divan «Divanü'l-Ahbasn (veya Divanü'l-Evkaf) denilen divan olup bu divanın başkanının görevi cami., medrese, zaviye, ribat vb. hayri ve dini müesseselerle ilgili işleri yürütmekti .Vakfedilen arazi ve akarların idaresi de onun görevi dahilindeydi. Vakıf işleri Eyyubiler devrinde kadıların ihtisası iken Memlükler bunları çeşitli bölümlere ayırmışlardı: Haremeyn-i Şerifeyn Evkafı ve müslüman esirlerini hürriyetlerine kavuşturmak için tesis edilen Fidye Evkafı. İkinciye el-Evkaf el-Hukame de deniliyor ve bunun başındaki görevliye Nazırü'l-Evkaf deniyordu. Buna çoğunlukla Şafii Başkadısı bakıyordu. Bir diğer vakıf türü de aile vakıfları idi. Bu vakıfları, sultan veya kadılar tarafından görevlendirilen ve çoğunlukla vakıfın evladı arasından seçilen mütevelliler idare ediyordu. Ayrıca cami ve zaviyelere mahsus vakıflar ayrı bir gurupta toplanmıştı. Vakıflardan gelen gelirler, sadaka veya bağış şeklinde muhtaç olanlara dağıtılırdı. Buna Devadar veya Nazırü'l-Has bakardı. Memlukler devrinde vakıflar, sadece han, dükkan, bina ve zirai araziye münhasır olmayıp yağhaneler, değirmenler, fırınlar, sabunhaneler, dokuma tezgahları, zahire depoları, tavuk kuluçka yerleri gibi pek çok sahaya dağılmıştı.
Divan-ün Nazar:
Bu divan devletin hesaplarını kontrol ederdi. Tabiatiyle devlet gelir ve giderlerini idare eder ve görevlilerin maaşlarını dağıtırdı. Bu görevlilere ücretleri para olarak dağıtıldığı gibi ayrı olarak da (hububat, et, şeker, mum, elbise vb ). Verilirdi. Bu takdirde bunların bir kısmı günlük, bir kısmı aylık ve bir kısmı da yıllık olarak verilirdi. Bu divanın başkanına pek çok kişi yardım ederdi. Bunların başında Müstevfiyü's-Sohbe gelirdi. Bu kişi divanın başkanının vekili mesabesindeydi. Ayrıca hazine şahitleri, hazine sarrafı ve pek çok katip de onun yardımcılarındandı.
XIV. yüzyıldan itibaren, bu divandan, sultanlar için hususi bir divan ayrılmış ve en-Nasır Muhammed, 1327 yılında Divanü'l-Has adıyla bir divan kurmuştu. Bu divanın görevi sultanın mali işlerini idare etmek ve sultanın hazinesini kontrol etmekti. Bu divanın başında büyük bir görevli bulunurdu ki, buna da Nazırü'l-Has denilirdi.
Bu divanlardan başka, Memluk devletinde diğer işleri yürüten pek çok divan vardı. Başkanının hububat öğütülmesi işini yürüttüğü Divanü't-Tavvahin, sultana ait hububatın saklandığı depoları idare eden Divanü'l-İhra, ümeranın terekesi ile alakalı işlere bakan Divanü'l-Mürteciat vb. gibi. Ancak bu divanlar daha az ehemmiyetli idiler. Bunun gibi Memlükler devrinde küçük idarelere Devavin ( Divanlar) adı verilmiştir ki bunlar Divanü'l-Istablat, Divanü'l-Ama'ir ve varis bırakmaksızın ölenlerin terekesi ile ilgili işlere bakan Divanü'l-Mevarisi'l-Haşeriyye gibi küçük divanlardı.
E - KAZA VE MEZALİM
Memluk sultanları, yargı ve adaletin tevzii işine büyük ehemmiyet vermişlerdir. Sultan ez-Zahir Baybars 1265 yılında, 'o zamana kadar yalnız Şafii başkadısının ve naiplerinin yürüttüğü şer'i mahkeme usulünde değişiklik yaparak diğer üç mezhebin başkadılarına da bu hakkı vermiştir. Fakat Şafii başkadısı yir..de yetimlerin davalarıyla, vakıflar ve Beytü'l-Mal ile ilgili davalara tek başına bakacaktı . Böylece Şafii başkadısı bazı devlet görevlilerini azletme hakkına sahip bulunuyordu. Ehemmiyet derecesine göre Şafii başkadısından sonra sırasiyle Hanefi, Maliki ve Hanbeli başkadıları geliyordu.
Memluk ordusunda ortaya çıkan hukuki meseleleri ise sadece askeri davalara bakan kazaskerler hallediyorlardı. Memluk ordusunda Şafii, Hanefi ve Maliki mezheplerini temsil eden askeri kadılar bulunuyordu. Bazan Hanbeli kadısı da bulunurdu. Kazaskerler, dört mezhep başkadısı ile birlikte Darü'l-Adl (Adliye Sarayı)'de hazır bulunurlardı. Ancak onlardan daha altta otururlardı. Seferlerde adet üzere sultanla birlikte giderlerdi.
Kadılar bu devirde cemiyette mühim bir görev ifa etmekteydiler. Bunlar sadece şahıs hukuku ile ilgili değil, medeni ve cezai hukukla ilgili davalara da bakarlardı. Ayrıca imamlık yaparlar, vasiyetnameleri kaleme alırlar, vakıfnameleri tanzim ederler, yetim ve mahcurların işlerini takip ederler ve medreselerde müderrislik yaparlardı.
Mahkemeler bazan camilerde ve bazan da adliye binalarında kurulurdu. Kadıya mübaşirler, hacibler, şahitler, katipler gibi görevliler yardım ederlerdi. Dil bilmeyenler için tercümanlar da bulundurulurdu.
Memlukler devrinde el-Mezalim denilen ve günümüzdeki Danıştay ve idare mahkemelerine benzer bir görev ifa eden yüksek bir mahkeme daha vardı. Bu mahkeme idare edenlerle edilenler yani devlet görevlileri ile vatandaşlar arasında zuhur eden davalara bakardı. Ehemmiyetinden dolayı sultanın başkanlık ettiği bu mahkeme Pazartesi ve Perşembe günleri olmak üzere haftada iki gün toplanırdı. Muayyen günlerde sultan Darü'l-Adl (Adliye Sarayı) veya Eyvan denilen yerde, üstü ipekle kaplı bir tahta iskemleye oturur, sağında Şafii ve Maliki solunda Hanefi ve Hanbeli başkadıları yer alırdı. Maliki kadısının sağında üç kazasker (Şafii, Maliki ve Hanefi), onlardan sonra Darü'l-Adl müftüsü, hazine görevlisi ve Nazırü'l-Hisbe gelirdi. Solda Hanbeli kadısından sonra vezir ve sır katibi otururdu. Böylece daire tamamlandıktan sonra sultanın arkasında Camedar ve Silahdarlardan küçük memlukler ayakta dururlar, onlardan onbeş zira kadar mesafede yaşlı büyük emirler otururlardı ki, bunlar yukarıda bahsettiğimiz danışma meclisi emirleriydiler. Diğer görevliler ve ümera ise ayakta durulardı. Sultanı çeviren bu halkanın arkasında Hacibler ve Devadarlar ayakta durarak davalarla ilgili evrakı takdim ederlerdi. Sonra davalar sultana okunur, sultan danışmak ihtiyacı duyduğunu kadılara danışır, askerlerle ilgili olanları Kazasker ve Nazırü'l-Ceyş ile istişare eder ve böylece hüküm verirdi. Sultanların bu mecliste oturmaları zamanla çok kısalmış ve bilhassa hiçbir kimsenin davasını kadılara gördürmeden sultana arzetmemelerinin ilanından sonra tamamen şekli bir hal almıştır.
Bu çağlarda Muhtesiplik görevi kadılık ile sıkı sıkıya bağlı bir görevdi. Bu yüzden bazan kadılık ve Muntesiplik bir kişiye tevcih edilirdi. Kadılar, karar vermek için, kılı kırk yararcasına, meseleyi enine boyunca tartışıp delil isterlerken, Muhtesipler çarşı-pazar nizamı ve umumi ahlaka aykırı davrananları yerinde ve anında muhakeme ederek, davaları süratle neticelendirirlerdi. Muhtesip ve yardımcıları şehir sokaklarında ve çarşılarında dolaşırlarken ölçü ve tartıları, dükkanların temizliğini ve satılan nesnelerin fiyat ve kalitelerini kontrol ederler; han, hamam, otel gibi yerleri devamlı murakebe altında tutarlardı. Böylece halkın aldatılmasına ve umumi ahlakın bozulmasına mani olurlar, suçluları cezalandırırlardı. Cezaların en ehveni hapsedilmekti. Bundan sonra teşhir ve tecris cezası gelirdi. Teşhir cezasında suçlu bir eşek veya öküzün sırtına bindirilmiş olduğu halde cadde ve sokaklarda dolaştırılırken, münadiler yüksek sesle bağırarak ve ziller çalarak mümkün mertebe fazla kalabalık toplarlar" ve bundan sonra da suçu ilan edilerek, halkın gözü önünde kırbaçlanırdı. Bundan başka suçlunun bir azasını kırmak, dilini kesmek, dişini sökmek, başına sıcak madeni tas geçirmek veya ısıtılmış madeni nesneler üzerine oturtmak gibi muhtelif cezalar tatbik edilirdi.
II - İÇTİMAİ DURUM
Memlukler devrinde Mısır cemiyeti çeşitli tabakalardan meydana gelmiş bir cemiyet manzarası arzediyordu. Bu tabakalar birbirinden çeşitli bakımlardan ayrıldığı gibi devletin de onlara bakışı farklı olup herbirinin hakları ve görevleri farklıydı. Memlukler devri Mısır cemiyetinde, idare edenlerle edilenler arasında büyük fark vardı. İdare edenler her bakımdan yerli halka yabancı olup onları Suriye ve Mısır halkına bağlayan hiçbir bağ yoktu. Bu yüzden Memlukler çoğu zaman halk ile iyi münasebetler içinde olmayı ve onların faydasına olan işler yaparak refah seviyelerini yükseltmeyi göz önünde bulundurmamışlardır. Memlukler Suriye ve Mısır'da imtiyazlı bir askeri tabaka olarak hüküm sürmüşler ve idareleri altındaki halkı kendilerinden daha aşağı derecede insanlar olarak görmüşlerdir. Bu sebeple onları askeri işlere karıştırmamışlardır. İdari işlerde yerli halktan bir dereceye kadar istifade etmişlerse de bu onlara ihtiyaç duydukları için olmuştur.
Memluklerin hepsi bir asıldan değildi. Başta Türkler olmak üzere Moğol, Çerkez, Rum ve diğer milletlerdendi. Kendi durumlarını kuvvetlendirmek için esir tüccarlarının getirdikleri muhtelif milletlere mensup esirlerden çokça satın alırken onların meziyet ve özelliklerini göz önünde bulunduruyorlardı.
Memlukler çoğunlukla efendilerine nispetle anılıyorlardı. Fakat kendisini getiren tüccara izafe edilenler de vardı. Memluk sultanları kendi memluklerinin yetiştirilmelerine çok ehemmiyet ve itina gösteriyorlardı. Bir sultan yeni memluk satın alınca önce onları bedeni bakımdan muayene ettirir ve sonra her birisini kendi cinsinden olanların bulunduğu ocağa yerleştirirdi. Tıbak denilen bu ocaklar Kal' atu'l-Cebel'de idi. Aynı asıldan veya aynı ülkeden getirilen memlukler aynı ocağa konurlardı. Bu acemi memluklerin terbiyesi ile kendilerine Tavaşi denilen hadım görevliler meşgul olur; fakihler ise Kur'an okumayı., yazı yazmayı ve İslamiyeti öğretirlerdi. Kendi isimleri ne olursa olsun hepsi muhakkak bir Türkçe isim alırlardı. Muhtelif ülkelerden celbedilen ve çeşitli milletlere mensup olan ve Memlük tarihi boyunca sayıları yüzbinleri bulan memluklerin hepsinin Türkçe isimler taşımaları ayrıca üzerinde durulmaya değer.
Memluk; büyüyüp akil baliğ olunca, binicilik ve harp kaideleri kendisine öğretilir ve yaman bir savaşçı olarak yetiştirilirdi. Bundan sonra tıbaktan çıkarılarak sultan veya ümeranın hizmetlerine mahsus evlere dağıtılırlar ve böylece terfi ederek sonunda emir olurlardı. Bir memluk tıbaktan ayrılırken ona bir maaş bağlanır, ancak kısa bir müddet sonra bir ıkta tahsis edilirdi. Memluk kabiliyet, liyakat, başarı ve mensup olduğu emirin durumuna göre terfi ederek önce Onlar Emiri, arkasından Tablhane Emiri ve nihayet Yüzler Emiri, bahtı yaver olursa sultan bile olurdu.
Memlukler yerli halk ile karışmazlardı. Zevcelerini de tüccarların getirdiği kendi cinslerinden olan esir kızlardan seçerlerdi. MemIükler, hiçbir memlükün herhangi bir şekilde memluk olmayan sivil birisine intikal etmesine müsaade etmezlerdi. Bu sebeple idare edenlerle edilenler arasında büyük bir boşluk meydana gelmiş ve bunun neticesinde sivil halk, memluk tarihi boyunca dışarıda ve içeride vukübulan ve kendi cemiyetini ilgilendiren olaylarla hiç alakalanmamıştır. · Onlar sadece merasimlerin iyi bir seyircisi olmuşlar ' ve memlük gurupları arasında cereyan eden çatışmaları da endişe ile takip etmişlerdir. Böylece çiftçi tarlasında, tüccar ticarethanesinde, hoca ise medrese veya camisinde kalmıştır. Kendilerine ne emrediliyorsa yapmışlar ve ne isteniyorsa vermişlerdir.
Ülkenin hakimi olan memlük tabakasından sonra gelen ikinci tabaka ilim adamlarının veya okumuşların teşkil ettiği münevver tabakasıdır. Bu tabakadan olan fukaha, ulema, üdeba ve katipler muhtelif divanlarda görev almışlardır. Bu vasıflarıyla halka nazaran nispeten imtiyazı olan bu zümre zaman zaman mihnetlere de duçar olmuşlardır. Memlukler hakimiyetlerini devam ettirmek için halkı memnun etmek mecburiyetinde olduklarını bildiklerinden bunu sağlamak için bu ulema gurubundan istifade etmişlerdir. Bu sebeple memlükler, alimlere ve din adamlarına, efkar-ı umumiyeyi kazanmada kendilerine destek olarak gördükleri için hürmet etmişlerdir. Buna rağmen bazı sultanlar ve ümera onlara zulmetmekten de çekinmemişlerdir.
Ulemadan sonraki üçüncü sınıf, tüccarlardı. Memlukler başları sıkışınca bu guruptan para alabileceklerini bildiklerinden onları kendilerine yaklaştırmışlar ve iyi muamele etmişlerdir. Tüccarlar, Memlukler devrinde büyük servetlere sahiptiler. Bu durum Mısır'ın bu asırda Doğu ile Batı arasındaki ticaretin mühim bir halkasını oluşturmasının tabii bir neticesiydi. Fakat bu servet bazan sultanların iştahını kabartmış ve arada sırada tüccarlar müsadere edilmişlerdir. Bu sebeple tüccarlar bu devirde servetlerinden hiçbir zaman emin olamamışlar ve devamlı şikayetçi olmuşlardır.
Memlükler devrinde Kahire ve diğer büyük şehirlerde işçi, zanaatkar, satıcı, taşıyıcı ve yoksullardan oluşan büyük bir gurup insan yaşıyordu ki, bunlar «avam» umumi adı altında zikredilirler. Avam tabakası diğer tabakalara nazaran çok kötü şartlar altında yaşıyordu. Bazı Avrupalı seyyahlar bu devirde sadece Kahire'de. ellibin ile yüzbin arasında insanın evsiz barksız, yollarda sokaklarda yarı çıplak ve perişan bir vaziyette yaşadıklarını naklederler. Ayrıca dilencilerin çokluğu da onları şaşırtmıştı. Salgın hastalıklar ve kıtlıklar esnasında avam tabakası sultanlardan ve ümeradan biraz alaka görüyor idiyse de bu onların hırsızlık yapmalarına ve karışıklık anında yağmacılık yapmalarına mani olmuyordu.
Çiftçilere gelince: Bunlar Mısır halkının çoğunluğunu teşkil ediyorlardı. Memlükler devrinde bunların da ihmal edilerek hakir görüldüğünü ve «Fellah» kelimesinin «Zayıf ve güçsüz insan» manasına geldiğini görüyoruz. Valiler ve hakimlerin kanuna aykırı olarak bunlardan fazla vergi almaları onları daha da güçsüzleştirmişti. Öte yandan çiftçiler, bedevi Araplar'ın hücum ve yağmalarından da emin değildiler. Her seferinde bu bedevi Araplar mahsulü yağmalıyorlar ve hayvanları sürüp götürüyorlardı. Bu devirde bedevi Arapların hareketleri Mısır'ın dahili ve iktisadi durumu üzerinde olumsuz tesir yapmıştır.
Memlukler devrinde, Mısır ve Suriye'nin muhtelif bölgelerinde yarı göçebe bir halde yaşayan Arap kabileleri gerek idareciler ve gerekse yerleşik halk için büyük bir memnuniyetsizlik kaynağı olmuşlardır. Memluk devletinin kuruluşundan yıkılışına kadar Arap kabilelerinin isyanları devam etmiş ve bunları tedib için pekçok askeri hareketlerde bulunulmuştur.
Şehirlerde Hayat:
Memlükler devrinde Kahire, İskenderiye, Dimyat ve Reşid gibi şehirler evlerinin bitişikliği ve sokaklarının darlığı ile temayüz ederler. Bu devirde Mısır'ı ziyaret eden gezginler şehirlerin büyüklüğünü ve nüfusun kalabalıklığını müttefiken zikrederler .Bu seyyahların bildirdiğine göre sokaklar hayvanlar ve satıcılarla doluydu .Bu sebeple, kendilerinden başka kimsenin ata binmesine müsaade etmeyen memluklerin atlarının ayakları altında ezilenler oluyordu. Evlerin ve çarşıların su ihtiyacı develerle taşınarak temin ediliyordu. Bu maksatla Kahire'de ellibin ile ikiyüzbin arasında devenin bulunduğu zikredilmektedir.
Kahire'de denildiğine göre dörtbin cadde ve sokak bulunup bunlardan iki kapılı ve iki bekçili olanlar çoktu. Her caddede dükkanlara ilaveten pekçok ev vardı ve geceleyin sokaklar kandillerle aydınlatılıyordu. Kapılar kapandıktan sonra pekçok bekçi cadde ve sokaklarda dolaşıyor, emniyet ve asayişi temin ediyordu. Bulaşıcı hastalıkları taşıyanlar şehirlerde barındırılmıyorlardı.
Bütün Mısır şehirleri ve özellikle Kahire, Memlukler devrinde büyük yapılarla süslenmişti. Büyük hanlar, hastahaneler, sebiller, hamamlar, camiler, medreseler bunların başında gelenlerdi. Hapishanelere gelince, bunlar da askeri ve sivil olmak üzere ayrı ayrıydı. Aynı şekilde kadınlar için de ayrı bir hapishane vardı. Cezaların en hafifi hapsedilmek olmasına rağmen, bu hapishanelerin hepsi de gayr-ı sıhhi şartlar içindeydiler.
Memlükler devrinde halkın, maruz kaldığı zorluklar ve krizlere rağmen eğlence ruhunun da ölmediğini ve halkın çeşitli vesilelerle bahçelerde ve piknik yerlerinde. eğlenceler tertiplediği görülmektedir.
III -- İKTİSADİ DURUM
A -·- ZİRAAT
Memlük sultanları, Mısır'da ziraate büyük ehemmiyet vermişlerdir. Çünkü ziraat bu asırlarda Mısır halkının çoğunluğunun meşgalesi ve en büyük gelir kaynağı idi. Söylediğimiz gibi Mısır'ın ekilebilir arazisi sultan, ümera ve askerler arasında ıktalar şeklinde yirmidört parçaya ayrılmıştı. Ziraat arazisi toprağın verimliliğine göre çeşitli sınıflara ayrılmıştı. Birinci derecede itibar edilen topraklar keten ve buğday yetiştirilmesine elverişli olanlar olup, bunlardan bir feddan (Takriben üç dönüm), yıllığı kırk dirheme kiralanıyordu. Daha az verimli olanların ücreti gittikçe azalıyor ve nihayet hiç ziraate elverişli olmayan otlaklara ve kıraç topraklara iniliyordu. Aynı şekilde sulanıp sulanmaması da toprağın değerini artıran bir unsurdu. Memlükler sedler ve kanallar yaparak ve Mikyas'a ehemmiyet vererek arazinin sulanmasını ve dolayısiyle verimin artmasını sağlamışlardı. Her yıl pek çok emir sed ve kanal yapımı ve kontrolü için çeşitli bölgelere gönderilip, bunlardan bir emire de Kaşifü'l-Cüsur deniliyordu. Bazı sultanlar bu işle bizzat meşgul oluyorlardı. Bu devirdeki zirai mahsullerin başında buğday geliyordu. Bazan ülke ihtiyacından fazla olan buğday Suriye, Hicaz, Nube ve diğer yerlere ihraç ediliyordu. Buğdaydan sonra keten ve pamuk geliyordu. Büyük mikyasta mensucat Mısır'dan komşu ülkelere ihrac ediliyordu. Keza şekerkamışı ziraati de fevkalade mühimdi. Hububata ilave olarak bol miktarda sebze ve meyve yetiştiriliyordu.
Ziraat arazisinden devlet için harac vergisi almıyordu. Güney Mısır'ın harac'ı umumiyetle buğday, arpa, nohut, bakla, mercimek vb. mahsullerden ayrı olarak alınırken, Delta bölgesinin haracı ise umumiyetle nakdi olarak alınıyordu. Memlukler devrinde Mısır'da hayvancılık da büyük bir gelir kaynağıydı. Bu sebeple sultanlar hayvan neslini ıslah için tedbirler alıyorlardı.
Ziraate ve bununla ilgili hususlara ehemmiyet verilmesine ve gelirin artmasına rağmen bunun ziraatle meşgul olanların hayat seviyesini yükselttiğini söylemek mümkün değildir. Çünkü ülkenin geliri ve serveti, Memluk sultanları, ümerası ve askerleri arasında bölüşülüyor ve bunu üretenlere çok az birşey kalıyordu.
- SANAYİ VE ZENAAT:
Servetin· tabii bir neticesi olarak Memlükler devrinde Mısır'da sanayiin de geliştiğini görüyoruz. Bilindiği gibi usta eserini meydana getirmek için sarfettiği zaman ve gayret ile mütenasip bir şekilde ödüllendirildiği zaman, onu daha da yükseltmeye gayret sarfeder. Diğer taraftan müstehlik ise serveti artıp asli ihtiyaçlarını karşıladıktan sonra, lüksü düşünmeye başlar ve satın aldığı değerli şeylerin fiyatı onun için artık ikinci planda kalır. İşte Memlükler devrinde Mısır'da sanatkarın sanatını yükseltmesinin de esas sebebi budur.
Memluk devleti askeri bir devlet olarak doğup, askeri bir devlet olarak gelişerek varlığını sürdüğü için sultanından erine kadar askeri bir tabaka oluşturan Memlükler Furilsiyye (binicilik ve silah kullanma) de en yüksek dereceye çıkmak için büyük bir gayret sarfetmişler ve emellerini gerçekleştirmelerinin bundaki başarıları ile doğru orantılı olduğunu bildikleri için, Mısır'da harp alet ve edevatının yapımıyla ilgili sanatlar birinci derecede yer işgal etmiştir. Bu devirde Kahire'de Sukü's-Siltih adında çeşitli silahların yapıldığı ve satıldığı büyük bir çarşı vardı. Bir isyan vukuunda veya harp halinde bütün ümera ve askerler bu çarşıya doluşurlar ve silah fiyatlarıyle silah yapanların ücreti birden yükselirdi .
Harp sanayiinin bir kolu da gemi yapımcılığı idi. Memluk sultanları, uzun sahillerini korumak için, kuvvetli bir donanmaya sahip olmaları gerektiğini çok iyi bildiklerinden, er-Ravza Adası'nda, İskenderiye ve Dimyat'taki tersanelere fevkalade ehemmiyet vermişlerdir. Kullanma gayesine göre harp gemileri çeşitli tip ve ebatta yapılıyordu. Bunlar muharip gemiler, zahire gemileri ve hayvan taşıyan gemiler olmak üzere çok çeşitliydiler. Bir kısmı demir ve bakır çiviler çakılarak yapılırken bir kısmı da ipler ve liflerle bağlanarak yapılıyordu. Her iki tip için de lazım olan kereste ise Suriye, Anadolu ve Avrupa'dan getiriliyordu.
Sivil ihtiyaçlar için yapılan sınai faaliyetler ise askeri faaliyetlerden daha geride değildi. Memlukler devrinde Mısır'a hususi bir ün kazandıran dokumacılık bunların başında geliyordu. Bilhassa Fustat şehrinde dokunan kumaşlar, Fustiytin adiyle meşhurdu. Tinnis şehri, kadın kumaşlariyle ve Dimyat şehri de renkli dokumalarıyla meşhurdu. Bu devirde Mısır'da dokunan pamuklu, ipekli, yünlü veya keten kumaşlar dokunuşlarındaki dikkat, renklerindeki canlılık ve dayanıklılıklarıyla meşhurdu. Alelade kumaşların yanında, sultanların devlet büyüklerine hediye ettikleri ve kenarlarında kendi ünvanlarının yazılı olduğu hil'atlerin yapıldığı hususi bir kumaş da dokunuyordu ki bunun dokunduğu yerlere Darü't-Tıraz deniliyordu. Burada ayrıca her yıl yenilenen Kabe'nin örtüsü de dokunuyordu.
Memlükler devrinde maden işçiliği de fevkalade gelişmişti. Evlerin ihtiyacı için kap-kacak yapılan bakır, başta cami olmak üzere mimari eserlerde çeşitli gayelerle kullanılıyordu. Madeni kakmacılık ve altın, gümüş kaplamacılık da fevkalade gelişmişti. Mısır'da demir madeni bulunmayıp dışardan ithal edildiği için demir işçiliği pek gelişmemişti. Ancak Mısırlı ustalar, demir silahların yanısıra bazı anahtar, kilit, kapı, pencere vesaire yapıyorlardı.
Memlukler devrinde Mısır'da cam işçiliği de çok gelişmişti. Bunlar şekil, renk ve süs bakımlarından dikkat çekmektedir. Toprak eşya yapımında ise Mısır, bütün İslam aleminde en mühim merkezdi.
Aynı şekilde ahşap işçiliği de Memlukler devrinde yüksek bir dereceye çıkmıştı. Oyma, kakma ve geçirme tekniği ile yapılan ve bilhassa hendesi şekillerle dikkati çeken Mısır ağaç işçiliği eserleri fevkalade sanatkaraneydi. Rahle, pencere, kapı, masa ve iskemle yapımında abanoz ile fildişi birarada fevkalade güzel kullanılmıştı.
Memlükler devrinde deri işçiliği de çok gelişmişti. Bilhassa eyer ve at koşumları yapımı bunda müessir olmuştu. Bunların en değerlisi Bulgari denilen deriden yapılanı olup bazan altın ve gümüşle kaplanıyordu.
Kısaca saydığımız bu el sanatlarının yanısıra yiyecek-içecek ile ilgili sanayi de gelişmişti. Bilhassa şekerkamışından şeker elde etmede Mısır mühim bir merkezdi.
Her meslek sahibi, kendi mesleğine has bir teşkilata üye olup bunların sayılarını, çalışma şekilleri ve birbirleriyle olan münasebetleri ile halk ve hükümetle olan münasebetlerini tanzim eden belli usul ve kaideleri vardı. Her bir meslek gurubunun başında bir reis veya şeyh bulunur ve kendisine intikal eden meseleleri hallederdi.
c ·-- TİCARET
Mısır ve Suriye'de XIII. yüzyılın ortalarında Memluk Devleti kurulduğu sıralarda, Kızıldeniz ve Mısır limanlarının ehemmiyeti çok artmış, doğu ile batı arasındaki diğer mühim ticaret yollarının önemi de azalmıştı. Memluk devletinin kurulmasından bir müddet sonra Bağdat'ın Moğollar tarafından istilası ve Moğollar'ın İran'ı tamamen hakimiyetleri altına aldıktan sonra nüfuzlarını Suriye ve Anadolu'da yaymaları neticesinde, Çin ile Anadolu ve Karadeniz limanları arasındaki ticaret yolu da önemini kaybetmişti. XIII. yüzyıl sonlarında Uzak- Doğu'yu ziyaret eden meşhur seyyah Marko Polo, Moğol istilacısının sebep olduğu karışıklık yüzünden, yolların emniyetinin kaybolduğunu ve hırsızların ticaret kervanlarına hücum ettiklerini anlatır. Bu sıralarda Uzak-Doğu'dan Basra Körfezi'ne gelen ticaret gemileri de bu körfezdeki adalar halkının korsanlık faaliyetleri sebebiyle rota değiştirerek Yemen ve Aden limanlarına doğru yönelmişlerdi. Doğudan gelen ticaret gemilerine Aden'den daha yukarıya gitme izni verilmiyor, orada emtiasını boşaltan tüccarlar, mallarını, kervanlarla karadan veya müslüman gemileriyle Kızıldeniz'den Akdeniz'e doğru naklediyorlardı.
Böylece XIII. yüzyılda Asya ticaret yollarının kapanması ile Kızıldeniz ve Mısır yolu canlandı. Bu da Mısır'daki Memluk sultanlarına doğu ile batı tüccarları arasında aracılık etmeleri için değerli bir fırsat verdi. el-Mansur Kalavun'dan başlayarak Memluk sultanları, Kızıldeniz ticaretini canlandıracak tedbirler aldılar. Kızıldeniz havzasındaki İslam devletleriyle dostane münasebetler kurarak anlaşmalar yaptılar. Mısır içindeki ticaret yollarını emniyet altına almak Kızıldeniz limanlarından ve özellikle Ayzab'dan Akdeniz limanlarına ve bilhassa Dimyat ve İskenderiye'ye emniyet içerisinde ulaşılmasını temin etmek doğu tüccarlarını, mallarını Kızıldeniz sahilindeki Mısır limanlarına getirmeye teşvik ederek, Avrupalı tüccarları da Dimyat ve İskenderiye limanları arasında gidip- gelmeye alıştırmak gibi akıllıca tedbirler alıp teşvikler uyguladılar.
Bunu temin etmek için önce Nil ile Kızıldeniz arasındaki sahada ticaret kervanlarının emniyet altında geliş-gidişlerini sağladılar. Öte yandan limanlardaki naiplerine mektuplar göndererek Avrupa'dan gelip- giden tüccarlara iyi davranmalarını, onlara adil muamele etmelerini ve kanunların gösterdiğinden fazla birşey almamalarını, dünyanın neresinden gelirse gelsin, bütün yabancı tüccarlara iyi muamele etmelerini tenbih ettiler.
Memluk sultanları, Uzak-Doğu tüccarlarını Mısır yolunu takip etmeye teşvik ederken, İskenderiye ve Dimyat'a gelen Avrupalı tüccarları da doğu mallarını almaya teşvik ettiler. Bu konuda Memluk sultanları büyük bir ileri görüşlülükle davranarak din ve ticareti birbirinden ayırdılar. Kendileri bir taraftan Haçlılar ile savaşırken, diğer taraftan Avrupalı tüccarlara da her türlü kolaylığı gösterdiler. Bunun neticesinde Avrupalı tüccarların Mısır'a geliş-gidişleri arttı. XIV. yüzyıl başlarında İskenderiye'deki Avrupalı tüccarların sayısı üçbini geçmişti. Mısır topraklarında bunların işlerini takip eden konsolosları da bulunuyordu. Her milletten tüccar guruplarının kaldığı hususi hanlar vardı ki bunlara Vekdlet deniliyordu. Çeşitli İslam ülkelerinden gelenlerin yanı sıra Venedik, Cenova, Kıbrıs, Girit, Marsilya vb. yerlerden gelen pek çok tüccar, Akdeniz sahillerindeki Mısır limanlarında ikamet ediyorlardı.
Memlükler devrinde Mısır dış ticaretinin en önemli kapıları şunlardı: Nübe ile ticarette Asvan şehri; Yemen, Hindistan ve Çin ticaretinde Ayzab liman şehri; Mısır ile Avrupa ticaretinde İskenderiye ve Dimyat şehirleri.
Uzak-Doğu ile Batı Avrupa arasındaki ticarete ek olarak Mısır ile Batı Sudan ve Orta Afrika arasında da canlı bir ticaret hüküm sürüyordu. Buralardan gelen tüccarlara el-Karimiyye ve et·-Tekrariyye adı veriliyordu. Bu tüccarlar, bütün Ortaçağ boyunca, Avrupalılar'ın en çok rağbet ettikleri baharatı kendi ülkelerinden getiriyorlar ve buradan da Avrupa'ya sevk ediliyordu. Bu tüccarlar sadece kendi memleketlerinin baharat mahsulü ile yetinmeyip Yemen, Hindistan ve Çin'den de baharat getiriyorlardı.
Memlükler devrinde Karimi tüccarların faaliyet merkezi Said'deki Kus şehri idi. Burada onların hükümet tarafından tanınan bir nakibleri bulunurdu. Bu kişiye Reisü'l-Karimiyye denilirdi. Memlükler devrinde Mısır, doğu ile batı arasındaki ticaretten çok büyük kar elde etti. Memluk sultanları, bu iktisadi bağları diplomatik bağlarla da kuvvetlendirdiler. Bu sebeple Sicilya, Kastilya, Aragon ve İtalyan Cumhuriyetleri ile müteaddit anlaşmalar imzaladılar.
Ayzab ve Kus'un, Afrika ve Asya ticareti için birer merkez olmasına karşılık, İskenderiye ve Dimyat şehirleri de Akdeniz yoluyla gelen Avrupalı tüccarların getirdiklerini satıp, doğu mahsullerini alıp götürdükleri birer ticaret merkeziydiler. Ancak 1250 yılındaki Haçlı hücumundan sonra, Dimyat şehri ve limanının kısmen tahribi neticesinde, büyük gemilerin yanaşamaması sebebiyle Avrupalı tüccarlar daha ziyade İskenderiye'yi tercih ettiklerinden bu şehir Memlükler devrinde Mısır'ın Akdeniz'deki en büyük limanı haline geldi.
Memluk devleti, bu geniş ticari faaliyet üzerinde müessir bir kontrol kurmuştu. Durum ve şartlara göre ithalat ve ihracata konulan ve «meles» (çoğulu: mülcus) denilen verginin nisbeti değişiyordu. Vergi alındığını belirtmek üzere emtia mühürleniyordu. Malın kalitesini belirten ayrı bir mühür daha vuruluyordu. Bu işi mühürdar denilen görevliler yapıyordu. Bunlar adeta bugünkü gümrük memurlarının görevlerini yapıyorlardı. Memlük sultanları, dış ticarete ve bilhassa baharata ağır vergiler koyuyorlardı. Mesela Kahire'de fiyatı elli dinar olan karabiber İskenderiye'de Avrupalı tüccarlara bunun üç misline satılıyordu. Bu yüzden özellikle Venedikli tüccarlar, sık sık sultana şikayette bulunuyorlardı.
Memlükler devrinde Mısır'ın dış ticaretini baltalayarak devleti zayıflatmak için bazı düşmanca hareketler de yapılıyordu. Mesela Papalık 1291 yılında Akka'nın fethedilerek Haçlıların Suriye'den tamamen kovulması üzerine de böyle bir teşebbüste bulunmuştu. Papalık, Memlük Devleti'ni servet ve güç kaynağından mahrum etmek için Avrupalı tüccarların onlarla ticaret yapmalarını yasaklayan fermanlar neşretmiş ve buna uymayanların cezalandırılacağı ilan edilmişti. Buna göre, askeri maksatla kullanılabilecek demir, kükürt, kereste, zift ve yiyecek maddeleri başta olmak üzere içki ve sıvı yağlar ve Memlukler'in temel dayanağı olan beyaz kölenin Mısır'a götürülüp satılması yasaklanmıştı. Avrupalı büyük tüccarlar, bu yasağın kendilerine de büyük zarar vereceğini bildiklerinden, çeşitli yollarla ticaretlerini sürdürdüler. Önce Aragon hakimi, arkasından da Venedik Mısır ile ticari anlaşmalar imzaladılar. Böylece Papalığın teşebbüsü ümit edilen neticeyi vermedi.
Burci Memlukler devrinde, ıkta nizamının bozulmasına paralel olarak gelirleri azalınca Memluk sultanları da gelirlerini artırmak için ticarete para yatırmaya başladılar. Bu ise ticaret üzerinde menfi tesir yaptı. Bunun neticesinde baharat fiyatları fevkalade yükseldi. Bu yüzden tüketicinin yanısıra Avrupalı tüccarlar da büyük zarar ettiler. Memlük sultanlarının bilhassa baharat üzerindeki bu ihtikar siyasetleri el-Eşref Barsbay zamanında en yüksek seviyeye ulaştı. Barsbay, ez:.Eşrefi denilen dinarlar bastırarak, Venedik ve Floransa altını ile alış-verişi de yasaklamıştı. Sonunda Avrupalılar bundan kurtulmak için Hindistan ve Uzak-Doğu'ya Atlas Okyanusu yolu ile ulaşmak gayretlerini artırdılar. Hindistan'a ulaşmak için yeni bir yol ararken Vasko de Gama XV. asrın sonunda Ümit Burnu Yolu'nu keşfetti. Dünya ticaretinde büyük bir ihtilale sebep olan bu keşif, aynı zamanda Doğu ile Batı arasındaki ana ticaret yolu olan Mısır'ın eski ehemmiyetini de kaybetmesi demekti.
D ·- İÇ TİCARET
Memlükler devrinde, Mısır'ın iç ticareti de fevkalade gelişmişti. Başta Kahire olmak üzere Mısır şehirleri büyük çarşıları ile meşhurdu. Bu çarşılarda her çeşit malın satıldığı ayrı bölümler vardı. Kürkçüler çarşısı, Bakırcılar çarşısı, Mumcular çarşısı vb. Bu nizam sayesinde herhangi bir tüccar malını komşusundan daha fiyatlı satamıyordu. Alacağı malın fiyatını ve kalitesini beğenmeyen müşteri aynı malı kolaylıkla bitişik dükkanda da bulabilirdi. Bunun tek mahzuru, farklı nesneler alacak olan kişinin şehri bir uçtan bir uca dolaşmak mecburiyetinde olmasıydı. Çünkü bir çarşıda ancak bir nevi mal satılıyordu. Yiyecek-içecek için de ayrı çarşılar vardı.
Bu devirde Kahire'de Türk, Yemenli, Hindistanlı, Acem ve Mağripli tüccarlar için de ayrı ayrı binalar (vekalet) vardı. Herhangi bir ülkeden gelen tüccar, o ülkeden gelen diğer tüccarların indiği binaya iniyordu. Memlukler'in, korunmasına hususi ehemmiyet gösterdikleri bu vekaletlerde tüccarlar, mal ve canlarından emin olarak ticaret faaliyetlerini sürdürüyorlardı.
Çarşılardaki alış-veriş başıboş bırakılmamıştı. Muhtesib, gece - gündüz çarşıları gezerek ölçü-tartı, fiyat ve kaliteyi kontrol eder ve bilhassa anında tüketilen yiyecek-içecek maddelerine ayrıca dikkat ederdi.
E - UMUMİ MALİYE (DEVLET HAZİNESİ)
Umumi Maliye, Memlukler devrinde, Devlet Hazinesi'ni ve onun ana gelir kaynaklarını ifade eder. Gelirler iki kısma ayrılıyordu: Şeri gelirler ve gayr-ı şeri gelirler.
Şeri gelirler aşağıdaki vergilerden elde ediliyordu:
Harac (Arazi Vergisi) : Bu vergi, toprağın verimliliğine ve ekilen mahsulün çeşidine göre değişirdi.
zekat: Bilindiği gibi İslam'a göre, şer'an zengin olan müslüman, servetinin kırkta birini zekat olarak vermek mecburiyetindedir. Memlükler devrinde zengin müslüman, zekatını dilediğine verirdi. Ayrıca devletin aldığı iki vergi daha vardı: Bunlardan birincisi Mısır'a gelen tüccardan, getirdiği malın % 2 veya % 2,5'u altın ya da gümüş olarak alınırdı. İkincisi de Barka ahalisinden, sürülerini otlatmak için el-Buhayra'ya geldiklerinde, koyun veya deve olarak alınan vergi idi.
Cizye: Ehl-i zimme'den alınırdı. Memlukler devrinde bu vergi çok azalmış olup mükellef başına yirmibeş ile on dirhem arasında değişiyordu. Bunu toplamak için Kahire'de sultan tarafından tayin edilen bir Nazır vardı. Bundan toplanan paranın bir kısmı kadılara ve ilim ehline sarfedilirken, bir kısmı da Beytü'l-Mal'e gelir kaydedilirdi. Kahire dışındaki şehirlerin cizyesi ise, ıkta olarak kendisine verilmiş olan emir ve diğer kişiler tarafından toplanan ıkta statüsünde idi.
Sugur: Bu vergi, deniz yoluyla Mısır'a gelen gayr-i müslim tüccarlardan alınırdı. Şeri olarak bu vergi % 10 nispetinde idi. Ancak Şafii mezhebine göre, bir ülkenin hükümdarı % 10'dan fazla alabileceği gibi, % 5'e kadar da indirebilirdi. Hatta bir mala ülkenin fevkalade ihtiyacı olursa, bu vergi tamamen kaldırılabilirdi. Memlükler devrinde bu nispet % 20 olarak uygulanıyordu.
el - Mevarisü'l - Haşeriyye: Bu vergi varis bırakmaksızın ölenlerin devlet hazinesine gelir kaydedilen mallarından müteşekkildi. Bu iş sultan tarafından tayin edilen bir nazır marifetiyle yapılırdı.
Darphane vergisi: Bu vergi Kahire darphanesinde kesilen sikkeden alınan vergi idi. Burada kesilen sikkeler üç kısım idi: Altın, gümüş ve bakır. Darphane vergisinden kastedilen altın, gümüş veya bakır sahibinin bu madenleri paraya çevirtmesinden alınan vergiydi. Mısır'da iki ana darphane vardı: Kahire ve İskenderiye darphaneleri. Bunlardan başka, küçük ve daha az ehemmiyetli darphaneler vardı. Darphane'de kesilen her bin dinardan % 14,5 hesabıyla vergi alınırdı.
Maden vergisi: Bu vergi Mısır'da çıkarılan zümrüt, şap ve natron gibi madenlerden alınan vergi olup, Avrupalılar'ın şiddetle ihtiyaç duydukları bu nesneleri hassaten sultanlar ellerinde tutarlar, kat kat fiyatlarla satarlardı. Sultanlardan başka hiç kimse bunun alış-verişi ile iştigal edemezdi. Divanü's-Sultani, bu işe bakardı ve hususi olarak bu tür eşya bulunduranların malları müsadere edilirdi.
Gayr-ı şeri gelir kaynaklarına gelince: Bunlar şeri bir dayanağı olmaksızın alınan vergilerden müteşekkildi. Bunlar sadece Memluk sultanlarının kendilerinden ihdas ettikleri vergiler olmayıp, eski asırlardan beri devam edegelen vergilerdi. Bu nevi vergiler Memlük tarihi boyunca belli bir kaide üzerine devam eden vergiler değildi. Bir sultan bunu kaldırırken, diğeri miktarını artırarak toplardı. Hububat alım-satımından alınan vergi, valilerin çarşı kethüdalarından aldıkları vergi, hapishanelerden alınan vergi, şekerkamışı ve şırahanelerden alınan vergi, kayıklardan ve deniz araçlarından alınan vergi, fetih müjdesi getirilen şehirden alınan vergi, Nil'in taşması sebebiyle alınan vergi gibi çok çeşitli vergilerdi.
Bu asırda sultanın maliyesi ile devlet maliyesi arasında bir fark olmadığı görülmektedir. Şeri veya gayr-ı şeri olarak toplanan bu vergiler çeşitli hizmetlere sarfedilirdi. Bunların başında memlük satın alınması gelmektedir. Onların yetiştirilmeleri ve yiyecek- içecekleri için hiç bir masraftan kaçınılmazdı. Ayrıca sultanın hususi ve resmi hayatındaki bütün harcamalar bundan yapılırdı. Bununla ilgili olarak kaynaklarda akıl almaz masraflar anlatılmaktadır. Öte yandan vezirlerin, valilerin, kadıların, divanlarda görevli nazırların ve katiplerin maaşları da bunlardan ödeniyordu. Ayrıca su bentleri ve kanalların yapımı ve tamiri, cami, mescit, medrese vb. inşaat da buradan finanse edilirdi. Tabii harp halinde sefere çıkan ordunun ve donanmanın bütün ihtiyacı da bu hazineden karşılanırdı.
F -- PARA POLİTİKASI
Memluk devleti kurulduğu zaman, Mısır ve Suriye'de mütedavil para, Eyyubi sultanı el-Melikü'l-Kamil'in 1225 yılında darbettirdiği dirhemler idi. Bu dirhemler de iki kısım olup birincisi; üçte ikisi gümüş, üçte biri bakır olan ve el-Fıddatu'n-Nukra denilen dirhem; ikincisi ise, Derahimü'l-Fülus en-Nuhasiyye denilen bakır dirhemlerdi. Bunlardan ikincisi, 1233 yılındaki iktisadi krizden sonra daha çok kullanılmaya başlanmıştı. Eyyubi devletinin yıkılışı sırasında bir gümüş dirhem, altı bakır dirheme muadil idi.
Eyyubi devletinin yıkılıp, Memluk devletinin kuruluşu, para politikasında da bazı değişikliklere sebep oldu. İlk Memluk sultanları,· kendi isimlerine sikke kestirdilerse de 1260 yılına kadar istikrarsızlık devam etti. Bu tarihte sultan olan ez-Zahir Baybars, kendi adıyla anılan (ed-Derdhimülz-Zahiriyye) ve üzerinde kendi arması bulunan (Bars resmi) dirhemler kestirdi. Her halukarda biz Memlükler devrinde parayı incelediğimiz takdirde muhakkak şu üç çeşit para ile karşılaşırız. Bunlar: Altın Dinar, Gümüş Dirhem ve Bakır Fels ( çoğulu: Fülus) idiler.
Dinar: Esas para birimi daima dinar olup, diğer paralar ona göre ayarlanıyordu. Ancak Memluk tarihi boyunca dinar ayar ve vezin itibariyle çeşitli değişikliklere maruz kalmış ve bu sebeple tüccarlar ve halk devamlı temkinli davranmışlardır. Sultanlar ve ümera, gayr-ı şeri olarak dinarla oynarlarken XIII. yüzyılda Venedikliler el İfrentı veya Duka denilen ayar ve vezni sağlam altın paralar basıyorlar ve bu paralar İslam ülkelerinde de büyük rağbet görüyordu. Bir yüzünde bu parayı kestiren hükümdarın resmi, diğer yüzünde Havarilerden St. Peter ve St. Paul'u temsil eden iki resim bulundurması sebebiyle Müşahhas (şahıslı, resimli) da denilen bu Venedik paralarının çok rağbet görmesinden rahatsız olan Memluk sultanları bununla aynı ayar ve vezinde dinarlar kestirdilerse de standardı korunamadığı için yine halkın güvenini temin edememiştir.
Gümüş Para: Şeri olarak dirhemin üçte ikisi gümüş ve üçte biri bakır olurdu. Fakat XIV. yüzyılın sonlarından itibaren Memluk dirhemlerinin ihtiva ettiği gümüş nispeti azalarak kıymeti düştü. Dirhemlerdeki gümüş nispeti üçte bire, hatta daha fazla düştü. Bu yüzden bakır para (fels) kullanımı arttı.
Bakır Fülüs: Memlukler devrinde değeri en düşük para bu idi. Bununla kıymetli birşey almak mümkün değildi. Günlük ev ihtiyaçları, sebze ve meyve alımında kullanılıyordu. Buna rağmen Memluk sultanlarının kar gayesiyle para ile oynamaları sebebiyle bu para da zamanla değerini kaybetti. Paranın istikrarsızlığı, iktisadi hayatın da sarsılmasına sebep oldu. Hatta insanlar alış-verişlerini takas usulüyle yapmaya başladılar. Bu sadece iç ticarette değil, dış ticarette bile tatbik edilmeye başlandı.
IV - İLMİ HAYAT
Memlukler devrinde Mısır, geniş bir ilmi harekete sahne olmuştur. Bu devirden kalan muazzam edebi eserler, her biri ciltler tutan tarihler, dini ilimlerle ilgili dev eserler ve ansiklopediler bunun en güzel örnekleridir. Mısır'da Memlukler devrinde görülen bu ilmi uyanışın, Abbasi hilafetinin Mısır'da ihyasının bir neticesi olduğunu söyleyenler olduğu gibi, bunu Moğol istilası neticesinde diğer İslam ülkelerinden pek çok alimin Mısır'a göç etmesi ile alakalı görenler de vardır. Her iki görüş birer hakikati ifade etmekle birlikte, Memluk sultanlarının ilmi ve ulemayı teşvikleri olmasa elbette bu netice alınamazdı. ez-Zahir Baybars devrinden itibaren ilmi faaliyetler, gittikçe kuvvetlenmiş ve Ezher Camii etrafında adeta küçük bir ilim şehri teşekkül etmişti. Pek çok Memluk sultanı kalede haftada bir kaç kere din ve ilim meclisleri topluyorlardı. Bu meclislerde muhtelif meseleler münakaşa edilir ve münazaralar yapılırdı. Sultanlar gibi, bazı emirler ve çocukları da ilme ve ulemaya destek vermişler hatta bazıları tarih, fıkıh, hadis, Arapça ve diğer ilimlerle uğraşıp eserler vermişlerdir.
A - MEDRESELER
Memluk sultanlarının ilmi faaliyetlere verdikleri ehemmiyetin bir delili de, onların çoğu zaman bir medrese vazifesi de gören camilere ilaveten yaptırdıkları medreselerdir. Eyyubi sultanlarından Selahaddin de medrese yapımına ehemmiyet vermiş ve en-Nasıriyye, es Salihiyye ve el-Karnhiyye gibi meşhur medreseler yaptırmıştı. Ancak Selahaddin ve haleflerinin yaptırdığı medreseler, Mısır'daki Şii propagandasına karşı, Sünni akidesini neşretme gayesini güdüyorlardı. Memluk sultanları, züht ve takvalarına bir delil olmak ve böylece halk nazarındaki durumlarını kuvvetlendirmek maksadıyla medreseler yaptırmışlardır. Bunların başlıcaları, ez-Zahir Baybars'ın yaptırdığı ez-Zahiriyye, en-Nasır Muhammed b. Kalavun'un yaptırdığı en Nasıriyye, ez- Zahir Berkuk'un yaptırdığı el-Berkukiyye medreseleri gibi. Memluk sultanları, sadece Kahire'de medrese yaptırmamışlardır. Mesela el-Eşref Barsbay Siryakos'ta, Kayıtbay Hicaz ve Suriye'de, Kansuh el-Guri Mekke'de medreseler yaptırmışlardır. Medrese yaptırmada Memluk ümerası sultanlarla adeta yarışıyorlardı. Bunların en meşhuru Ferec devri ümerasından Cemaleddin Mahmud'un yaptırdığı el-Cemaliyye veya el-Mahmudiyye diye meşhur olan medresedir.
Bir medresenin yapımı tamamlanınca, başta sultan olmak üzere ümera, fukaha, kadılar ve ayanın hazır bulunduğu büyük bir törenle açılış merasimi yapılır, törenden sonra muhtelif yemek, tatlı ve meyvelerin yenildiği büyük ziyafetler çekilirdi. Medresenin yapımında çalışan mimar, mühendis, usta ve diğer görevlilere hil'atler giydirilir; müderris, fakih, müezzin, kurra ve ferraş gibi görevliler tayin edilirdi.
Medreselerde müderrislik şerefli bir görevdi. Müderris, İnşa Divanı'ndan yazılan bir beratla öğretim görevine tayin edilir ve sultan tarafından hil'atlenirdi. Her müderrisin kendisine yardım eden ve talebelere dersleri tekrar ettiren asistanları olurdu. Medrese talebeleri okuyacakları dersleri seçmekte serbesttiler. Talebe şöhretini duyduğu bir müderristen ders almak için, şehir şehir dolaşırdı. Tahsilini tamamlayan talebeye şeyhi, müderrislik veya müftülük için ehliyetini bildiren bir icazetname verir ve buna onun adı, şeyhleri, okuduğu dersleri, mezhebi ile diğer bilgiler yazılırdı. Medreselerin bu görevlerini yerine getirebilmeleri için muhtaç olduğu mali kaynak, çoğunlukla vakıflardan temin edilirdi.
B -- KÜTÜPHANELER
Bilindiği gibi ilmi hayat, kitap ve kütüphanelerle sıkı sıkıya bağlıdır. Kitap ve kütüphane olmaksızın ne ilim yapılabilir ve ne de başkasına bir şey öğretilebilir. Memlükler devrinde de hem muhtelif ilimlere dair kitaplar yazılmış hem de kitap toplama ve kütüphane kurmaya büyük ehemmiyet verilmiştir. Kütüphane kurma işinde sultanlar başta geliyordu. Bu sebeple Kalatu'l-Cebel'de bir kütüphane kurmuşlar ve bu kütüphanede kıymetli kitaplar toplamışlardı. Muhtelif zamanlarda geçirdiği yangınlara rağmen Kalatu'l-Cebel'deki bu kütüphane devletin yıkılışına kadar varlığını korumuştur.
Memlukler devrinde her medrese ve camiin de birer kütüphanesi vardı. Medreseyi yaptıran sultan veya emir bunun devamını temin eden mali kaynağı sağladıktan sonra başta tefsir, hadis, fıkıh, edebiyat, tıp ve Arap dili olmak üzere çeşitli sahalarda yazılmış kitaplardan müteşekkil bir de kütüphane kuruyordu. Bu kütüphanelerde kitapları tanzim eden, koruyan ve gerektikçe tamir eden hafız- ı kütüpler ve diğer görevliler bulunurdu. Kütüphaneler satın alma, hibe ve istinsah yollarıyla yeni kitaplar edinerek mevcutlarının sayısını artırırlardı. Kitapların kütüphane dışına çıkarılması yasaktı.
Cami ve medreselerdeki umumun istifadesine açık olan kütüphanelerin yanı sıra sultan ve ümeranın bazıları hususi kütüphaneler de tesis etmişlerdi. Mesela bunlardan Tatar (1422) , Türkçe'ye olan aşırı düşkünlüğü sebebiyle sadece Türkçe kitaplardan müteşekkil bir kütüphane kurmuştu. Yine aynı sultanın emri ile bazı mühim kitapların Arapça ve Farsça'dan Türkçe'ye çevrildiğini biliyoruz.
C - MEKTEPLER
Memlukler devrinde, medreselerin yüksek okul veya üniversite seviyesinde olduğunu kabul edecek olursak, mektepler ilkokul seviyesinde eğitim ve öğretim yapan müesseselerdi. Mekteplerin kuruluş gayesi müslüman yetimlerini yetiştirmekti. Pek çok hayırsever bu maksatla vakıflar kurmuştu. Bazan kendisine fakih de denilen muallimler burada çocuklara okuma-yazma öğretir ve dini bilgiler verirdi. Çocuklara biraz hesap, biraz dilbilgisi ve biraz da şiir öğretilirdi. Müderrisler gibi muallimlerin de yardımcıları olurdu. Bu mektepleri kuran kişi burada görevli eğitici ve yardımcıların her türlü ihtiyacını karşılardı.
V -- DİNİ HAYAT
Memlukler devrinde Mısır'da canlı bir dini hayat yaşanıyordu. Memlüklerin yabancılıklarını ve tahtı gasp yolu ile ele geçirdiklerini unutturarak halk nazarında itibarlarını artırmak için dini konularla daha fazla ilgilendikleri görülür. Yine bu sebeple onlar cami yapımına da ehemmiyet vermişlerdir. Mısır'daki dini hayatın bir diğer vasfı da Sünni mezheplere ağırlık verilmesidir. Selahaddin ve haleflerinin, Mısır'da Şiilere karşı Sünni akidesini kuvvetlendirmek için sarfettikleri gayrete rağmen, Memlukler devrine kadar Şii tesiri devam etmiştir. Bu sebeple Memlük sultanları, bazen onlara karşı kuvvet bile kullanmışlardır. Hatta bir kişi, rakibini bertaraf etmek istediği zaman ona Şii iftirasını atması yetiyordu. Memluk sultanları, dolaylı yollarla da Sünnileri destekliyorlardı. Şiilerden kadı tayin edilmiyor, şehadetleri kabul edilmiyor, imamlık, hatiplik ve müderrislik görevleri verilmiyor ve böylece dolaylı olarak bu mezhep zayıflatılıyordu. Keza medreselerde tatbik edilen program da tamamen Sünni akidesini destekleyici ve kuvvetlendirici mahiyetteydi. Esasen medreseler, daha başlangıçta Şiilerle mücadele için kurulmuştu. Medreselerde dört Sünni mezhepten daha ziyade Şafii ve Hanefi ilimleri öğretiliyordu. Fakat bu Maliki ve Hanbeli mezheblerinin yasak olduğu manasına alınmamalıdır.
Medreselerin yanı sıra camiler ve zaviyeler de dine hizmet ediyorlardı. Haddizatında cami ve medrese, hem ilmi hem de dini müesseselerdi. . Ancak adından da anlaşılacağı üzere medreseler, öncelikle ilmi müesseseler olup, onların dini vasıfları din ilimlerinin buralarda öğretilmesi sebebiyledir. Cami ve mescitler ise münhasıran dini hizmetler için inşa edilmiş olup, onların tedris maksadıyla kullanılmaları ikinci derecede görevleriydi. Bu devirde Mısır ve Suriye'de çok sayıda cami ve mescit yapılmıştır. XV. yüzyılın ilk yarısında Fustat ve Kahire'de cuma hutbesi okunan yüzotuz cami ve yine aynı asırda Kahire'de binden fazla mescit bulunduğu kaydedilmektedir. Sadece en-Nasır Muhammed b. Kalavun devrinde sultan ve ümera tarafından yirmisekiz cami yaptırılmıştı.
Zaviyeler ve Tasavvuf:
Memlükler devrinde Mısır'da dini hayatın gözardı edilemeyecek bir yönü de tasavvufun yaygınlaşmasıdır. Bu konu ile ilgilenen araştırıcılar, çeşitli ülkelerden şeyhlerin Mısır'a gelmesinin bu hayatı kuvvetlendirdiğini kaydederler. Bilhassa Endülüs ve Fas'da dara düşerek doğuya göç eden müslümanlar Mısır'da büyük bir hüsnü kabul görmüşlerdi. Muhtemelen Haçlı ve Moğol tehlikelerinin yanısıra. Memluk sultanlarının kötü muameleleri, sık sık baş gösteren kıtlık ve salgın hastalıklar insanların teselliyi züht ve takvada aramalarına sebep olmuş olabilir. Bu sebeplerle sufilerin davetleri kuvvetli bir taraftar bulmuş ve kendilerine fukara denilen kalabalık bir sufi kitlesi teşekkül etmiştir. Bunları Ahmedi, Rifai, Şazeli ve Nakşi gibi şeyhler ve alametleri farklı müteaddit guruplar teşkil ediyorlardı. Bir gurubun şeyhi vefat ettiği zaman halefi onun yerine geçer ve sultan ona Kale'de hil'at giydirirdi. Tasavvuf, nefsi tezkiye etmek için dünya nimetlerine kendini kaptırmamayı ve meşakkatli bir züht hayatı yaşamayı gerektirdiği için bunlar çok basit bir hayat yaşıyorlardı. Memlukler devrinde tasavvufun kuvvetlenmesi ve müritlerin artması, bunlarla ilgili hankahların çoğalmasına sebep olmuştur. Bunların ikamet ettikleri yerlere hankah, ribat veya zaviye denilmekteydi. Memlük sultanları bunlara geniş vakıflar tahsis etmişlerdi. Buralara daha ziyade yoksullar ve garipler kabul ediliyor keza bekarlar da evlilere tercih ediliyordu. Kadınlar için de ribatlar vardı. Oralarda ise daha ziyade dullar ikamet ederlerdi. Bu müesseseler de diğerleri gibi, devletin son zamanlarına doğru oldukça bozulmuş, usul ve erkanı zedelenerek toplum üzerindeki etkileri azalmıştır.
Abbasi Halifeliği:
Memlukler devrinde, Mısır ve İslam tarihini ilgilendiren mühim bir olay da Abbasi hilafetinin Kahire'de ihya edilmesidir. İslam aleminin, 1258'de Bağdat'ın işgali ve Abbasi hilafetinin yıkılışı ile hissettiği manevi boşluk böylece doldurulmuş. Abbasi hilafeti Kahire'de ihya edilmeden önce, bazı İslam hükümdarları, halifeliğin manevi nüfuzundan istifade etmek için, onu kendi memleketlerinde ihya etmek istemişlerdi. Ancak daha ziyade Suriye'deki Eyyubi meliklerinin bu tasavvuru kendilerinin Moğollar karşısında zebun hale düşmeleri sebebiyle tahakkuk edememiş; siyasi ve askeri bakımdan güçlü olan Mısır'da kurulmuştur. Bu fikri ortaya atan ve tahakkuk ettiren ez-Zahir Baybars'tır. Böylece Abbasi hilafeti, 1517 yılına kadar Kahire'de devam etmişse de, bu halifelerin hiçbir siyasi ve askeri gücü yoktu. Bunlardan bir tanesi fiilen sultan dahi olmuş idiyse de (1412) bu sadece ismi bir hakimiyet olup, halifeler gerçekte birer semboldüler.
VI -- SANATLAR
Her devirde ve her yerde sanatın gelişmesi iktisadi hayat ve zenginlikle sıkı sıkıya bağlıdır. Fakir bir cemiyette insanlar öncelikle hayat mücadelesi verdikleri için, sanat lüks telakki edilip iltifat görmez. Bu durumda içtimai hayatın gerektirdiği bazı binalar ve levazımatı sadece kullanılış amacına uygun bir basitlik ve sadelik içindedir. Zengin bir cemiyette ise durum bunun tam tersidir. Bunun gibi, sanatkar da kendisini tam bir tatmin içerisinde hissederse onunla mütenasip eserler meydana getirir. Bu bölümde, Memlükler devrinde Mısır'ın iktisadi bakımdan büyük bir gelişmeye mazhar olduğunu ve servetin de bununla paralel olarak arttığını görmüştük. Bu servetin bir kısmı askeri maksatlarla sarfedilmesine rağmen, askeri faaliyetler dahi bir nev'i kar getiren faaliyetlerdi. Bu devrin kaynakları Memluklerin; Haçlılardan, Kıbrıslılardan, Ermenilerden, Nube ve harp halinde bulundukları diğer yerlerden ne kadar çok ganimet elde ettiklerini tafsilatiyle anlatırlar. Bazan o kadar çok ganimet ele geçiriliyordu ki paralar tasla, bölüşülüyordu. Bundaki mübalağa payı ne kadar olursa olsun, büyük harplerin sadece bir masraf kapısı olmadığı, bunlardan devletin bazen karlı bile çıktığı açıktır. Öte yandan Memlukler'in ne kadar zengin olduklarının delili bize kadar ulaşan sanat eserlerindeki mükemmeliyettir. Bugün hala ayakta bulunan muhteşem Memluk yapıları, ile sadece Mısır'da değil, dünya müzelerindeki eserler bunun canlı şahitleridir.
VII - MİMARİ
Memluk devri, hiç şüphesiz Mısır tarihinin İslami mimari bakımından altın devridir. Cami, medrese, türbe, hamam ve han gibi pek çok muazzam eser bu devirde yapılmıştır.
Memluk devri mimarisini dini ve sivil mimari olmak üzere ikiye ayırabiliriz. Dini mimarinin başında cami, medrese ve türbeler gelmektedir. Memluk devri İslam mimarisi içerisinde öncelik camilerde olup, bunlar arasında da en mükemmeli şüphesiz Sultan Hasan camii'dir. Yapımı üç yıl süren ve 1363'te bitirilen bu eser, İslam sanatının övünebileceği en güzel eserlerden birisidir. Keza el-Mansur Kalavun'un yaptırdığı medrese, türbe, ve hastahaneden oluşan külliye de en güzel Memluk eserlerindendir. Bu külliyenin en güzel parçası Kalavun'un ve oğlu Muhammed'in gömülü olduğu türbedir. Memluk devri dini mimarisi arasında ez-Zahir Berkuk türbesinin de mühim bir yeri vardır. Oğlu Ferec tarafından, 1410 yılında tamamlanan bu eser, büyük bir cami ve hankah da ihtiva ediyor ve bu sebeple dini mimarinin çeşitli cüzlerini birarada bulunduruyordu. Aynı şekilde Kayıtbay'ın türbesi de Memlukler devrinden kalan en güzel eserlerden birisidir. Bu türbenin yanında bir medrese, bir çeşme ve bir de mektep vardı.
Sivil mimariye gelince: Bu eserlerden bütünüyle günümüze kadar gelebileni maalesef yoktur. Bazısının girişi, bazısının bir duvarı, bazısının bir salonu veya odası günümüze kadar kalabilmiştir. Bize kadar gelebilen parçaları, onların diğer kısımları hakkında bir fikir yürütmemize imkan tanımaktadır. Aynı şekilde bunlardan kalan taş, mermer ve ağaç işleme ve süslemeler de bunların mükemmelliği hakkında bir fikir vermektedir. Sivil mimarinin çeşitleri ise saraylar, ticarethaneler, hamamlar vb.'dir.
VIII -- RESİM VE HEYKELTIRAŞLIK
Puta tapıcılığı hatırlattığı için bu sanatların İslam dini tarafından iyi bir gözle görülmediğini biliyoruz. Bu sebeple İslam sanatçıları, ilk devirlerden itibaren insan ve hayvan resmi ve şekillerinden ziyade bütün sanat kudretlerini hendesi şekillere ve bitki süslemelerine vermişlerdir. Buna, bir süs vasıtası olarak yazıyı da ilave etmeliyiz. Başta kufi olmak üzere pek çok eserin hüsnü hat misalleriyle dolu olduğunu görüyoruz. Bununla beraber, Ortaçağ boyunca, İslam sanatçıları canlı varlıkların resimlerini de yapmışlardır.
Bağdat'ın Moğollar tarafından istilasından sonra, pek çok sanatkarın Mısır'a göç etmesi onların temsil ettiği ekolün de Suriye ve Mısır'da eserler vermesini intac eylemiştir. Aynı şekilde Abbasi hilafetinin Kahire'de ihyası burayı bütün Müslümanların dini merkezi haline getirmiş ve pek çok İslam ülkesinden çok sayıda sanatkar burada toplanmıştır. Dini yapıların eyvanları ve kubbeleri kufi yazılar ve hendesi şekillerle süsleniyor ve renkli mermerler adeta bir tablo canlılığı ile işleniyordu. Süsleme ve resimler sadece mimari eserlere münhasır olmayıp mensucat, madeni eşyalar, cam ve ciltcilikte de kullanılıyordu.
Topraktan yapılan eşyaya gelince: Bu devirde bunların şöhreti, Mısır ve Suriye hudutlarını aşmıştı. Bunların üzerindeki hayvan ve kuş resimleri, bitki ve geometrik şekiller fevkalade güzeldi. Bazan bunların üzerinde sülüs yazısıyle yazılmış yazı örnekleri de bulunuyordu. Bilhassa beyaz ve mavi renklerin hakim olduğu bu eşyalar üzerinde yazılar, bitki dalları ve geometrik şekillerle ayrı bir kompozisyon teşkil ediyordu. Memluk devrinden kalan bu çeşit kap-kaçağın bir kısmı bugün müzeleri süslemektedir. Bunların üzerindeki bazı yırtıcı hayvan resimlerinin, bazı Memlük sultanlarının armaları olduğunu da biliyoruz.
Bu devirdeki dokumaların renkleri fevkalade canlı ve süslüydü. Bunlarda bazı hayvanların avlanma sahneleri dahi tasvir ediliyordu. Memlukler devrinde maden işçiliği de fevkalade gelişmişti. Çeşitli kutular, kandiller, mutfak eşyası, madeni iskemleler bunların başında gelmekteydi. Bunların hepsi geometrik şekillerle süslenmişti. Büyük bir kısmının başta kufi ve nesih olmak üzere yazılarla süslendiğini, Üzerlerinde sultanların isimlerinin ve lakaplarının yazılı olduğunu görüyoruz. Resmin en güzel göründüğü nesnelerden birisi de cam eşya ve cilt kapaklarıydı. Memluk devri cilt kapakları birbirine geçmiş hendesi şekillerle süslüydü. Kitaplar ve ciltler altın ve gümüş ile tezhip ediliyordu. İslam sanatkarlarının ve bilhassa hattatların en çok itina gösterdikleri eserlerin başında Kur'an geliyordu. Yazısının yanı sıra sahifelerinin tezhibi ve cildinden her birisi ayrı bir sanat eseri olan bu Kur'anlar bugün dünyanın çeşitli müzelerinde bulunmaktadır. Keza diğer kitaplar da birer sanat şaheseriydiler. Bunlardan bilhassa sultan veya ümeraya takdim edilmek üzere hazırlananlara daha ziyade dikkat ve itina gösteriliyordu.
IX - OYMACILIK VE KAKMACILIK
Başta taş, mermer ve alçı üzerine olmak üzere oymacılık, Memluk devrinde gelişen sanatlardan birisiydi. Bu devirde büyük binaların yapıldığını söylemiştik. Bunlar mimari bakımdan temsil ettikleri mükemmeliyetleri kadar süslemeleri ile de fevkalade değerliydiler. Başta camilerin mihrap ve minberleri olmak üzere kubbeleri, eyvanları, duvarları ve minareleri çeşitli cinsten oymalarla süslüydü. Taş ve mermer işçiliğinin yanı sıra ağaç oymacılık da fevkalade gelişmişti. Pencerelerde ve kapılarda bunların en güzel misallerini görmek mümkündür. Burada fildişi ve sedef gibi başka malzeme de kullanılıyordu. Bütün bu nev'iden günümüze kadar intikal eden örnekler bu sanatların ne kadar geliştiğini bize göstermektedir. El sanatlarından olan halıcılığın da bu devirde Mısır'da önde gelen sanat dallarından olduğu görülmektedir.
Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi
İLMİ MÜŞAVİR ve REDAKTÖR
Prof. Dr. Hakkı Dursun YILDIZ
